Koncepcja „podmiotu poznania” jest nową kategorią dla filozofii kultury fizycznej pozwalającą na wskazanie milcząco zakładanych zdolności poznawczych człowieka w ramach danej dziedziny kultury fizycznej. Wśród nauk o kulturze fizycznej nie ma jednego zakładanego „podmiotu poznania”, czego dowodem jest stosowanie różnych metodologii. Inspiracją dla tej pracy, która płynęła właśnie z tego poziomu analizy była obserwacja pojawiających się metod badawczych analizujących opinie, odczucia, poglądy i doświadczenia badanych osób. Metody te określamy mianem metod jakościowych. Mimo ustrukturyzowanych narzędzi badawczych stwarzają przestrzeń do wyrażenia przez osobę badaną swojego subiektywnego zdania lub opinii. Podmiot jest traktowany jako źródło wiedzy, a nie jako jej deformacji, którą należy ominąć badając jedynie fakty dostępne przy obserwacji i poddające się analizie statystycznej. Na poziomie refleksji antropologicznej w prezentowanej pracy podejmuję wysiłek odpowiedzi na pytania jaka jest natura doświadczenia wewnętrznego i autorefleksji nad nim w perspektywie dociekań fenomenologów? Jakie założenia na temat ciała i jego percepcji są obecne w naukach społecznych o kulturze fizycznej? O jakie wątki mogą wzbogacić nauki o kulturze fizycznej fenomenologiczne kategorie „ciała autonomicznego”, „ciała upodmiotowionego” i „zintegrowanego podmiotu poznania”? Dlatego też na poziomie rozważań antropologicznych sięgnęłam po pisma autorów z nurtu fenomenologicznego, których ujęcie ciała, doświadczenia wewnętrznego i świadomości pozwala zrekonstruować antropologiczne podstawy milcząco zakładane, lecz wykorzystywane na poziomie stosowanych metod jakościowych. Odsłanianie owej antropologicznej perspektywy rozpoczęłam w pracy od Kartezjusza. Kanta, Hume'a, Locke’a, aby dokonać rekonstrukcji wspólnych cech, jakie prezentują w myśleniu o ciele. Zamknęłam je w określeniu „uprzedmiotowione ciało”. Zabieg ten pozwolił mi na wyłonienie cech ciała „uprzedmiotowionego”, a następnie na wskazanie ich konsekwencji na poziomie epistemicznym dla samego podmiotu. Główna z nich to „bierna subiektywność”, ciało i jego wrażenia są niedostępne dla podmiotu lub ignorowane, bowiem ciało przynależy do świata rzeczy i jest jedynie postrzegane jako element doświadczenia zewnętrznego. Ciało jest dostępne jedynie poza podmiotem, a to oznacza, że przysługują mu kategorie opisu jak każdej rzeczy zewnętrznej, czyli można je standaryzować, porównywać, a nawet tworzyć wzorce do powielania. Sięgając po dorobek fenomenologów chciałam przybliżyć ciało jako przedmiot oglądu wewnętrznego, doświadczenia wewnętrznego. Zaprezentowane poglądy są próbą włączenia ciała w sferę podmiotu w dwóch znaczeniach. Jedno z nich związane jest z kategorią „autonomii ciała”, która opisuje jego autonomiczne względem „ja” zdolności uczenia się (pamięć mięśniowa), interpretacji danych kinestetycznych i przestrzennych, reakcji odruchowych. Drugie znaczenie związane jest z kategorią „upodmiotowienia ciała” opisująca dane, którymi ciało przejawia się „ja” jako fenomen dostępny w doświadczeniu wewnętrznym. Rozważania dotyczące ciała w świetle fenomenologii, uzupełniają wizję medyczną, biologiczną ciała. Stanowią propozycję teoretyczną dla tych nauk, dla których wizja medyczna czy biologiczna ciała jest za uboga, by realizować swoje cele poznawcze i do nich zaliczam nauki społeczne o kulturze fizycznej. Z obszaru refleksji nad teorią nauki w prezentowanej pracy jest rozdział dotyczący pozaracjonalnych treści poznania. Nauka w swoich procedurach po pierwsze nadal drugoplanowo traktuje dane jakościowe dotyczące podmiotu, a po drugie najbardziej ceni sobie perspektywę intelektualną poznania, pomija i nie uwzględnia świata przeżywanego, nie poznaje bogactwa jakościowych, zmysłowych przeżyć cielesnych. Tymczasem ciało jest autonomicznym nośnikiem informacji odczytywanych na poziomie znaku, metafory, odczucia kinestetycznego, emocjonalnego fizycznego. Treści te nie będą mieć swojego miejsca w nauce, jeśli nie rozszerzymy definicji danych, które poddajemy i tak ostatecznie procesowi nazywania i ujmowania w pojęcia. Wyłonienie cech charakterystycznych dla opisu ciała w perspektywie fenomenologicznej, dostępnego w doświadczeniu wewnętrznym, to zabieg autorski i nowy w odniesieniu do kultury fizycznej. Pozwala on nazwać założenia dotyczące człowieka i jego ciała, przyjmowane często nieświadomie w teorii sportu, rekreacji, rehabilitacji i wychowania fizycznego. „Integracja podmiotu poznania” to koncepcja, w której opisany jest proces nabywania świadomości własnego ciała za pośrednictwem wrażeń kinestetycznych, przestrzennych, metafory ruchowej, percepcji swoich emocji. Uważam, że im więcej jest propozycji teoretycznych, które odsłaniają fenomen samopoznania, tym łatwiej będzie praktykom o inspiracje na poziomie konstruowania metod i rozwiązań, które te procesy będą inicjować w obszarach edukacji czy rehabilitacji.

Monografia składa się z dziewięciu rozdziałów. Rozdział 1 poświęcony jest dyskusji nad teoretycznymi i metodologicznymi problemami estetycznej refleksji nad sportem, określeniu struktury pojęciowej wywodu, relacji między narracją teoretyczną pracy a empirycznym wymiarem jej warstwy przedmiotowej. Zostają w nim sformułowane pytania badawcze pracy i sformułowane hipotezy badawcze. Rozdział 2 przedstawia kwestię uczestnictwa w sportowym zdarzeniu, analizuje formy uczestnictwa i typy identyfikacji ze sportem. W rozdziale tym zostaje wskazana perspektywa badawcza monografii, jaką będzie refleksja estetyczna nad sportowym zdarzeniem z punktu widzenia widza, bezpośredniego lub pośredniego uczestnika zdarzeń. Rozdział 3 charakteryzuje warstwę przedmiotową świata sportu, jej strukturę, poszczególne elementy i ich wzajemne relacje, kulturowy status i estetyczne jakości przedmiotów świata sportu. Przedmiotem analizy jest kategoria ciała sportowego, w ujęciu historycznym i współczesnym, pojęcie archetypu ciała sportowego, obraz jakości estetycznych sportowego ciała, relacja ciała nagiego do ciała zakrytego, wyrażającego tendencje mody świata sportu. Rozdział 4 opisuje widowiskowe aspekty sportu antycznego, analizuje sportowe zdarzenie poprzez kategorię widowiska kulturowego, określając naturę współczesnego widowiska sportowego z perspektywy kulturowej. Rozdział 5 podejmuje dyskusję nad statusem estetycznym sportów określanych poprzez kategorię „sportów estetycznych”, rozważając miejsce jakie zajmują w argumentacji na rzecz estetycznych aspektów sportu, zwłaszcza w kontekście wartości estetycznych sportu. Rozdział 6 analizuje relacje między światem sportu a światem sztuki, kwestię „artystyczności” sportu, argumentację utożsamiającą sport ze sztuką, różnice I podobieństwa przedmiotu sportu do przedmiotu świata sztuki, oraz analogię teatralną, rozważającą różnice i podobieństwa spektaklu sportowego do spektaklu teatralnego. Rozdział 7 ujmuje sportowe zdarzenie jako sytuację aksjologiczną w jej odmianie sytuacji estetycznej, uczestnictwo w sportowym zdarzeniu jako akt przeżycia estetycznego. Punktem wyjścia dla rozważań nad wartościami estetycznymi sportu jest analiza jakości estetycznych sportowego zdarzenia, na których konstytuują się wartości estetyczne. Rozdział 8 podejmuje istotową dla całej monografii kwestię statusu wartości estetycznych w świecie sportu, relacji między wartościami artystycznymi a estetycznymi, ujęcia subiektywistycznego statusu wartości estetycznych w świecie sportu. Przedmiotem analizy jest tu sposób przejawiania się świecie sportu wartości estetycznych piękna, dramatyczności, tragizmu i komizmu, tworzących podstawy dla wskazania katharktycznych funkcji sportowego zdarzenia. Rozdział 9 jest próbą umiejscowienia sportowego zdarzenia we współczesnej przestrzeni kulturowej, w obszarze kultury masowej, pomiędzy wartościami kultury popularnej a światem wartości kultury wysokiej.

Książka ta poświęcona jest problematyce nierówności społecznych i ich ekspresji w dziedzinie kultury określanej mianem kultury fizycznej. Proponuję w niej – nowe w naukach o kulturze fizycznej w Polsce, choć na świecie obecne od wielu lat – spojrzenie na społeczne zróżnicowanie socjalizacji do sportu, uczestnictwa w sporcie i rekreacji ruchowej oraz konsumpcji sportowej (jako form uczestnictwa w kulturze) z perspektywy klasowej teorii społecznej francuskiego socjologa Pierre’a Bourdieu. Badania empiryczne i analizy teoretyczne przeprowadzone w ramach projektu badawczego, którego efektem jest niniejsza publikacja, stanowiły więc próbę testowania teorii Bourdieu w dziedzinie sportu i rekreacji ruchowej we współczesnym społeczeństwie polskim oraz sprawdzenia wyróżniającego (w terminologii Bourdieu – dystynktywnego) potencjału tych praktyk społecznych. Tego typu badania nie były dotychczas w Polsce realizowane na szerszą skalę ani w naukach o kulturze fizycznej, ani w obrębie socjologii, która nadal w niewielkim stopniu jest zainteresowana problematyką sportu i rekreacji ruchowej. W latach poprzedzających przemianę ustrojową z roku 1989 w polskich zorientowanych społecznie naukach o kulturze fizycznej kategoria klasy społecznej była silnie eksploatowana z perspektywy marksistowskiej. W latach późniejszych spowodowało to ideową negację tej kategorii analitycznej i czasowe odwrócenie się od niej badaczy. Efektem dominacji jednego paradygmatu klasowego oraz późniejszego ogólnego odwrotu od tej kategorii analitycznej było między innymi swoiste przeoczenie klasowej koncepcji teoretycznej Bourdieu rozwijanej przez niego w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku. Tymczasem na świecie była ona i jest chętnie (choć nie bezkrytycznie) wykorzystywana w społecznych badaniach sportu, rekreacji ruchowej i wychowania fizycznego. W tej pracy unikam przywoływania zideologizowanych marksistowskich pojęć sportu robotniczego i masowego, obecnych w naukach o kulturze fizycznej w okresie PRL-u, mając oczywiście świadomość ich historycznego miejsca w dorobku tej dyscypliny naukowej, przede wszystkim po to, aby nie wikłać teorii Bourdieu w dyskurs ideologiczny, a jednocześnie umożliwić jak najświeższe spojrzenie na jego koncepcję klasowego zróżnicowania społecznego. Współcześnie kategoria klasy społecznej jest nadal obecna w naukach o kulturze fizycznej i poza nimi, choć zmieniają się sposoby jej interpretowania, o czym piszę szerzej w rozdziale 1.7. Problematyka klasowa pojawia się także w większości współczesnych książek i podręczników socjologii sportu i kultury fizycznej. Jednym z głównych zagadnień analizowanych w tej pracy jest proces rodzinnej transmisji kultury fizycznej i przekazu kapitału kulturowego (w formie kapitału kultury fizycznej – czyli między innymi gustów dotyczących sportu i rekreacji ruchowej w zakresie uczestnictwa i konsumpcji sportowej) przez rodziców dzieciom oraz klasowych uwarunkowań tych procesów. Problem ten wiąże się ściśle z moimi dotychczasowymi zainteresowaniami badawczymi, czyli między innymi problematyką socjalizacji do sportu i kultury fizycznej rodziny. W badaniach empirycznych skupiłem się na sporcie i rekreacji ruchowej. Nie wkraczałem w istotną i także poruszaną w pracach Bourdieu problematykę ciała, cielesności czy dbałości o higienę i urodę, które również zajmują ważne miejsce w naukach o kulturze fizycznej. Była to świadoma decyzja związana z założeniem teoretycznym i metodologicznym ograniczenia liczby praktyk kulturowych na rzecz ich bardziej szczegółowej analizy. W badaniach skupiłem się więc na poszukiwaniu sposobów rozumienia i sensu nadawanego przez respondentów praktykom sportowo-rekreacyjnym poprzez jakościowe wywiady pogłębione, a także – przy zachowaniu zakresu problematyki – na rozszerzeniu zakresu wnioskowania poprzez przeprowadzenie reprezentatywnych badań ogólnopolskich. Chciałem dowiedzieć się, czy we współczesnym społeczeństwie polskim dostrzega się znaczenie sportu i rekreacji ruchowej jako potencjalnego lub realnego wskaźnika statusu społecznego i pozycji społecznej oraz czy polscy rodzice w swoich decyzjach i działaniach związanych z własną aktywnością sportowo-rekreacyjną, a także z aktywnością sportowo-rekreacyjną swoich dzieci uwzględniają statusowy charakter takich aktywności. Chciałem również sprawdzić, czy sport oraz rekreacja ruchowa są w Polsce areną lub – według terminologii Bourdieu – polem rywalizacji o społeczne uznanie i wyróżnienie, w jaki sposób rodzice dokonują wyboru zajęć sportowych dla dzieci, jak postrzegają społeczny prestiż uprawianej przez dzieci dyscypliny, jaki jest według nich sens własnej i ich dzieci aktywności sportowo-rekreacyjnej, a także czy analiza postaw i zachowań rodziców i ich dzieci wobec sportu pozwala wnioskować o swoistej reprodukcji kultury fizycznej pomiędzy pokoleniami, czy można dostrzec jej klasowy charakter. W mojej pracy potraktowałem więc sport i rekreację ruchową jako element kapitału kulturowego, w który rodzice wyposażają swoje dzieci, sytuując je – świadomie lub nie – w przestrzeni społecznej, w której tradycyjne granice podziałów klasowych, opartych wyłącznie na różnicach ekonomicznych, ulegają stopniowemu rozmywaniu. Społeczeństwo polskie nie jest z pewnością społeczeństwem ponowoczesnym, w stosunku do którego moglibyśmy przyjąć założenie o całkowitym zaniku struktury klasowej. Jak zauważają na przykład Słomczyński i Janicka (2005, s. 163, 182) w tekście dotyczącym pękniętej struktury społeczeństwa polskiego okresu transformacji ustrojowej: „Gdy analizujemy podstawowe wymiary stratyfikacji społecznej – formalne wykształcenie, pozycję zawodową i zarobki – okazuje się, że różnice klasowe są znaczne i nie usprawiedliwiają retoryki antyklasowej”. Choć trzeba jednocześnie zauważyć, że − w przeciwieństwie do wielu krajów Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych − w Polsce, w wyniku silnego naruszenia tradycyjnej struktury społecznej w okresie II wojny światowej oraz w PRL-u, struktura klasowa społeczeństwa uległa niewątpliwemu spłaszczeniu. PRL-u nastąpiło jej ograniczenie do klas robotników, rolników i inteligencji pracującej w wyniku likwidacji prywatnej własności środków produkcji, co doprowadziło do wyeliminowania klasy posiadaczy oraz niemal całkowitej likwidacji tradycyjnej klasy średniej (z niewielkimi ustępstwami na rzecz drobnego rzemiosła i produkcji oraz handlu produktami rolnymi, także − w latach późniejszych − w dziedzinie kultury fizycznej). Znana w socjologii struktury społecznej koncepcja tzw. śmierci klas, rozpropagowana przez Clarka i Lipseta (1991, s. 28), zakłada szybkie zmniejszanie się w kulturze euroamerykańskiej znaczenia pojęcia klasy opartego na różnicach ekonomicznych, na rzecz wzrostu znaczenia takich kryteriów podziałów społecznych jak: styl życia, styl konsumpcji i kapitał kulturowy. W badaniach własnych zwracałem uwagę na wyżej wymienione kryteria podziałów, ze szczególnym uwzględnieniem sportu i rekreacji ruchowej w czasie wolnym. Uznałem je za jedne z wielu dziedzin (pól) rywalizacji społecznej, na potrzeby której także nabywane są elementy ‘szlachectwa kulturowego’ (Bourdieu 2005/1979, s. 83), powiększane lub zmniejszane są zakresy dystansów społecznych oraz kształtowane klasowe gusty (czyli systemy schematów oceny) dotyczące tego, co i komu wypada czynić w czasie wolnym. W ten sposób własna aktywność sportowo-rekreacyjna rodziców lub ich dziecka mogłaby spełniać funkcje swoistej etykiety klasowej. Poza umiejętnościami sportowymi i wiedzą dotyczącą zasad rywalizacji (czyli kompetencji do uczestnictwa w sporcie i jego medialnej konsumpcji) elementami tej etykiety i przedmiotami konsumpcji będą sprzęt i stroje sportowe lub bezpośrednie uczestnictwo w wydarzeniach sportowych. Przy czym sport lub rekreacja ruchowa nie muszą być same z siebie (i traktowane w oderwaniu od innych produktów konsumpcji) dystynktywne. Baudrillard zauważa, że dopiero konstelacje produktów konsumpcji, „ich konfiguracja, stosunek do tych »przedmiotów« i ich całościowa »perspektywa« społeczna” (2006, s. 61) ma zawsze jakiś sens dystynktywny. Uprawianie sportu lub podejmowanie aktywności sportowo-rekreacyjnej w czasie wolnym umożliwia budowanie sieci kontaktów towarzyskich i pozyskiwanie kapitału społecznego. Wybór formy aktywności sportowo-rekreacyjnej oznacza także pośrednio wybór środowiska jego uczestników. Będzie to najczęściej środowisko społeczne, które dorośli lub rodzice w imieniu dzieci uznają za odpowiednie dla nich, uwzględniając ich wykształcenie, wykonywaną pracę, ocenę poziomu prestiżu społecznego itp. Poprzez wybór rodzaju sportu lub formy rekreacji ruchowej ludzie mogą też próbować włączać się w życie grup społecznych, do których aspirują. Wydaje się, że jest to ten sam mechanizm, który determinuje wybór szkoły dla dzieci − dla rodziców znaczenie ma i jakość kształcenia oferowana przez szkołę i pochodzenie społeczne pozostałych dzieci, uczęszczających do tej szkoły. Podobnie wszechstronne umiejętności sportowe dziecka, a zwłaszcza te, których nie naucza się w szkole i których pozyskanie jest kosztowne z racji konieczności wielu lat szkolenia, mogą być po Veblenowsku traktowane podobnie jak umiejętności gry na instrumencie (zwłaszcza bez intencji zostania zawodowym muzykiem) czy znajomość wymarłych już języków. Są to umiejętności ekonomicznie bezużyteczne i służące jedynie do umacniania dominacji jednych grup nad innymi, będące skutecznymi sposobami konsumpcji na pokaz. W ten sposób umiejętność jazdy na nartach zjazdowych, gry w tenisa, jazdy konnej czy żeglowania stanowić mogą (nawet w epoce dużej demokratyzacji tych sportów) wskaźnik pochodzenia z dobrego domu i ważny element kapitału kulturowego. Podobnym torem podążały rozważania Bourdieu na temat klasowych uwarunkowań sportu i rekreacji ruchowej oraz gustów Francuzów w tym zakresie przedstawione w Dystynkcji (2005/1979), do których odwołuję się w podrozdziale 1.5. Ludzie stale dokonują w życiu wyborów i dotyczą one także kultury fizycznej. Za jedno z zadań zorientowanego społecznie badacza kultury fizycznej uznaje się potrzebę opisu i zrozumienia logiki codziennych ludzkich działań oraz praktyk społecznych związanych z kulturą fizyczną. W mojej pracy spoglądam na wybrane aspekty tej dziedziny rzeczywistości z perspektywy wzajemnych relacji zróżnicowania społecznego i kulturowego poprzez pryzmat teorii społecznej Pierre’a Bourdieu. I choć obecnie jego teorie są także kontestowane i wskazuje się na pewne ich słabości (krytykę Bourdieu i związany z nią dyskurs opisuję w rozdziale 1.6), zastrzeżenia te nie powodują jednak, że znika ona z przestrzeni debaty socjologicznej. Przykładem tego mogą być licznie przywoływane w tej książce współczesne badania, w których testowane są jego założenia teoretyczne. Nadal jest też szeroko wykorzystywana w socjologii sportu i w naukach o kulturze fizycznej do wyjaśniania społecznego zróżnicowania uczestnictwa w sporcie i konsumpcji sportowej (np. MacAloon 1988; Moens, Scheerder 2004; Ohl 2000; Skille 2005; Skille 2007; Stempel 2005; Stempel 2006; Swanson 2009; Thrane 2001; Thrane 2001; Warde 2006; White, Wilson 1999; Wilson 2002) czy społecznych relacji w obrębie sportu i wychowania fizycznego, np. klasowych uwarunkowań postaw młodzieży wobec wychowania fizycznego (np. Koca, Atencio et al. 2009) lub doświadczeń i problemów osób niepełnosprawnych na lekcjach wychowania fizycznego (Fitzgerald 2005). Perspektywa teoretyczna Bourdieu stosowana jest także w pedagogice sportowej, w badaniach nauczycieli wychowania fizycznego i samego procesu ich przygotowania zawodowego (Physical Education Teacher Education [PETE]) oraz dominujących w tym polu przekonań dotyczących treści programów wychowania fizycznego. Dobrymi przykładami mogą być badania praktyk nauczycielskich stosowanych na lekcjach wychowania fizycznego w Szwecji (Redelius, Fagrell et al. 2009), nad postrzeganiem znaczenia nauczania poza salami szkolnymi (outdoor education), w procesie przygotowywania nauczycieli wychowania fizycznego (także w Szwecji: Backman 2008) lub praca Browna (2005) dotycząca Genderowego − męskiego profilu szkolnego wychowania fizycznego i jego odtwarzania w procesie szkolenia nauczycieli wychowania fizycznego w Anglii i Walii. W pewnym sensie odrębną grupę badań wykorzystujących różne elementy teorii Bourdieu, wpisujących się w zakres nauk o kulturze fizycznej stanowią analizy postawy wobec zdrowia i zachowań medycznych, wobec sprawności fizycznej czy własnej cielesności oraz ich społeczne uwarunkowania. Przykładem mogą być badania przeprowadzone wśród kobiet dotyczące ich postaw wobec zdrowia i sprawności fizycznej (także w nawiązaniu do ich doświadczeń wyniesionych z zajęć wychowania fizycznego w szkole) przedstawione w artykule Lee i Macdonald (2010), badania klasowych uwarunkowań stanu zdrowia mieszkańców Brytyjskiej Kolumbii w Kanadzie (Veenstra 2007) lub − bardziej bezpośrednio związane z problematyką niniejszej pracy, choć nieco starsze − badania Labergego i Sankoffa (1988) dotyczące związku pomiędzy aktywnością fizyczną, stylem życia i klasowym ‘habitusem cielesnym’. Poglądy Bourdieu − w dużej mierze dzięki jego książce Męska dominacja (2004/1998) − przywoływane są także często w analizach dotyczących płci kulturowej czy problemów kobiet sporcie. Zainteresowany tą problematyką czytelnik może sięgnąć choćby do przeglądowego tekstu Jakubowskiej (2009) lub prac Browna (2006) Thorpe’a (2009). Wątki tych rozważań pojawiały się w przywoływanej literaturze dotyczącej wychowania fizycznego i są obecne także w wielu badaniach dotyczących zdrowia i cielesności. Wskazując na znaczne zainteresowanie teoriami Pierre’a Bourdieu, należy podkreślić, że w wielu przypadkach ich wykorzystanie wiąże się z krytyką jego poglądów, w sytuacji gdy szczegółowe wyniki badań empirycznych ich nie potwierdzają. Ale to oznacza, że o ile traktowanie teorii Bourdieu jako wszechwyjaśniającej ogólnej teorii społecznej staje się z opisanych powyżej powodów trudne, o tyle zasadne wydaje się jej stosowanie do analiz społecznego zróżnicowania praktyk kulturowych w poszczególnych polach i w konkretnych kontekstach historyczno-kulturowych (np. Giulianotti 2005, s. 170). W samym zaś polu sportu istotne jest nie tylko to, kto jaki sport uprawia lub jakiemu sportowi kibicuje (choć są to także cenne informacje), ale to, jaki nadaje temu sens, jak ta praktyka kulturowa jest realizowana, w jakim kontekście społecznym występuje oraz z jakimi innymi elementami stylu życia i konsumpcji kulturowej się łączy.

Książka składa się z czterech części, ułożonych w logiczną całość, a mianowicie od rozważań na najwyższym szczeblu teoretycznej ogólności, rozważań filozoficznych i teologicznych, poprzez nauczanie społeczne Kościoła na temat kultury fizycznej oraz w sposób celowy wyodrębnione w jedną z części nauczanie Jana Pawła II, do postaw Kościoła katolickiego, na które składa się zarówno wiedza i stosunek emocjonalny hierarchii Kościoła do kultury fizycznej jak i praktyczne działania organizacyjne w dziedzinie kultury fizycznej. W pierwszej części zatytułowanej Kultura fizyczna w świetle filozofii i teologii zostało omówionych pięć zagadnień. Pierwsze z nich zostało poświęcone filozoficznym i teologicznym podstawom kultury fizycznej. Podstawy te zostały zarysowane w sposób chronologiczny na podstawie dorobku takich autorytetów chrześcijańskich jak Aureliusz Augustyn, Tomasz z Akwinu, J. Maritain, E. Gilson, E. Mounier oraz P. Teilhard de Chardin. Drugie dotyczy kwestii kultury fizycznej omawianej przez pryzmat archetypu chrześcijańskiego, innymi słowy, przez pryzmat chrześcijańskiej symboliki. Tutaj zostały przedstawione fundamentalne kwestie kultury fizycznej poprzez odwołanie się do pewnych wzorów, modeli chrześcijańskich, historycznie oddalonych w czasie, ale w porządku teologicznym aktualnych i mających zastosowanie w wyjaśnianiu współczesności. Trzecie poświęcone jest kwestiom etycznym rozpatrywanym w kontekście sportu. Tutaj zostały omówione zagadnienia szczegółowe z wykorzystaniem podziałów i charakterystycznej dla etyki terminologii. Zwrócono uwagę na potrzebę etyki w sporcie, omówiono rozumienie i przedmiot etyki sportu, czym jest moralna powinność, jaką rolę odgrywa sumienie, aby skoncentrować swą uwagę na metafizyce moralności w sporcie. Czwarte zagadnienie dotyczy kwestii zapomnianych już chyba w naukach społecznych o kulturze fizycznej, a mianowicie kwestii aretologicznych. Aretologia jest nauką o cnotach, którą z tak wielkim powodzeniem rozwijali nasi wielcy nauczyciele okresu starożytności greckiej, tacy jak Sokrates, Platon, Arystoteles, ale także w okresie średniowiecza Tomasz z Akwinu. To oni wypracowali zestaw cnót kardynalnych, które w życiu każdego człowieka, w tym także sportowca, winny być drogowskazami. Do nich z pewnością należą roztropność, sprawiedliwość, umiarkowanie i męstwo. Rozważania kończą się próbą odpowiedzi na pytanie, czy sport potrzebuje aretologii? Piąte zagadnienie poświęcone jest omówieniu i ukazaniu sportu w świetle dwóch wielkich prądów myślowych w kulturze europejskiej, a mianowicie humanizmu antyteistycznego oraz humanizmu katolickiego. Okazuje się, że wymienione prądy, nie wnikając w uzasadnienia szczegółowe i analizując je pod kątem kultury fizycznej, nie są wobec siebie antynomiczne, ale w jakimś sensie komplementarne. Przynajmniej jeśli chodzi o warstwę argumentacyjną w wymiarze racjonalnym i ograniczoną do świata doczesnego. Argumentacja teologiczna nie ma charakteru opozycyjnego, ale wzmacniający i obudowujący kulturę fizyczną dodatkowymi wartościami, które ją wspierają i nobilitują. W części drugiej zatytułowanej Kultura fizyczna a społeczne nauczanie Kościoła pomieszczone zostały trzy zagadnienia. Pierwsze z nich dotyczy wyjaśnienia inspiracji biblijnych dla kultury fizycznej. Przedstawione zostały zapisy biblijne, interpretowane w duchu soborowym, które odnoszą się do podstawowych wartości kultury fizycznej. Ukazana została wartość ciała w kontekście kreacjonizmu bożego, w swej funkcji znakowej, a także w kontekście metafor św. Pawła. Drugie zagadnienie poświęcone zostało przedstawieniu poglądów papieży na kulturę fizyczną od Piusa X, poprzez Piusa XI, Piusa XII, Jana XXIII, Sobór Watykański II do Pawła VI. Ukazana w ten sposób została ewolucja poglądów papieży oraz Soboru względem kultury fizycznej. Nie tyle chodzi o zmianę stanowiska, bowiem zapoczątkowana przez Piusa X linia argumentacyjna, odwołująca się do zapisów Pisma świętego i nauki Doktorów Kościoła, pozostawała bez zmiany, ile raczej potwierdzanie przez kolejnych papieży wypracowanego, pozytywnego stanowiska wobec kultury fizycznej. Trzecie zagadnienie dotyczy prezentacji nauczania społecznego na temat kultury fizycznej episkopatów narodowych. Mamy tu do czynienia z nauczaniem na temat kultury fizycznej na poziomie kościołów narodowych, lokalnych. Omówionych zostało pięć listów pasterskich wydanych przez Episkopat Włoch, Portugalii i Polski (3 listy). Na część trzecią zatytułowaną Jana Pawła II wizja kultury fizycznej składają się cztery zagadnienia. W pierwszym z nich zostały przedstawione kwestie fundamentalne dla kultury fizycznej, takie jak: sport w kontekście dowartościowania świata doczesnego, sport w kontekście nobilitacji ludzkiego ciała, dowartościowanie ciała jako warunek nobilitacji sportu i sport w kontekście etyki. W drugim zagadnieniu podjęto próbę interpretacji uniwersalnego przesłania Jana Pawła II w odniesieniu do świata sportu. Tutaj wykorzystano nauczenie papieża podczas pielgrzymki do Polski w 1999 roku, która była najdłuższa i uznana za najbardziej sentymentalną. Skoncentrowano uwagę na takich wartościach jak sprawiedliwość, wiara, rozum, wolność, prawda, wychowanie, miłość, postęp, świętość i wiele innych, które omówiono w kontekście sportu. Trzecie zagadnienie dotyczy nauczania Jana Pawła II podczas Wielkiego Jubileuszu Sportowców Roku 2000. Obejmuje ono takie kwestie jak: sport w służbie rozwoju człowieka integralnego, sport jako szkoła ludzkich charakterów, sportowcy jako atleci ducha i zagrożenia dla sportu. Wszystkie wystąpienia Jana Pawła II, przesycone wielką mądrością i mistyką, były z jednej strony rachunkiem sumienia dla sportu, z drugiej natomiast modlitwą za sport. Czwarte, ostatnie zagadnienie zostało poświęcone koncepcji turystyki Jana Pawła II, który, dostrzegając dynamiczny rozwój tej dziedziny, widzi w niej szansę na humanizację i personalizację relacji międzyludzkich. Podejmuje kwestie ewangelizacji przez turystykę, budowania przyjaźni między ludźmi i narodami, solidarności z ubogimi, ekologicznych postaw ludzi, ale także zwraca uwagę na patologie turystyki. Na część czwartą zatytułowaną Postawy Kościoła wobec kultury fizycznej składają się cztery zagadnienia. Dwa z nich poświęcone zostały praktyce Kościoła rzymskokatolickiego w dziedzinie kultury fizycznej, wyrażającej się z jednej strony w organizacji i działalności stowarzyszeń kultury fizycznej, z drugiej natomiast na praktycznych działaniach Kościoła mających na celu dokonanie swoistej sanacji sportu. Dwa kolejne zagadnienia dotyczą postaw wobec kultury fizycznej Kościoła hierarchicznego. Dotyczy to zarówno członków Episkopatu Polski, księży diecezjalnych i zakonnych, ale także nielicznej zbiorowości świeckich. Omówione także zostały postawy najmłodszej części hierarchii Kościoła rzymskokatolickiego w stosunku do interesującej nas dziedziny, a mianowicie postawy alumnów wyższych seminariów duchownych Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce. Tak skonstruowana całość ma zasygnalizowany wcześniej pewien logiczny porządek, choć świadomi jesteśmy jej słabych punktów i niedoskonałości. Polegają one przede wszystkim na asymetryczności omawianych problemów, zarówno jeśli chodzi o obszerność wywodu jak i merytoryczne pogłębienie prowadzonych analiz. Nie uwzględniono ponadto wszystkich możliwych pól analizy. W sposób bardzo ograniczony potraktowano kwestie chrześcijańskiego wychowania do kultury fizycznej, nie uwzględniono także znaczących systemów wypracowanych w ramach zgromadzeń zakonnych, jak choćby pijarskiego czy salezjańskiego. Są i inne drobniejsze niedociągnięcia i uchybienia, które uważny czytelnik z łatwością wychwyci. Niezależnie od wszystkiego, wiedzieć należy, że jest to pierwsza próba w Polsce tak kompleksowego ujęcia zagadnienia. Wcześniej ukazały się na naszym rynku wydawniczym prace napisane z pozycji filozofii autorstwa ks. S. Kowalczyka, J. Kosiewicza, M. Mylika oraz rozdziały książkowe ks. M. Krąpca, z pozycji teologii ks. J. Cygana, ks. H. Skorowskiego, ks. M. Graczyka, A. Smolenia, ks. F. Siega, ks. P. Kasiłowskiego, ks. A. Potockiego, ks. Z. Łyko, z pozycji pedagogiki ks. K. Misiaszka, A. Pawłuckiego, ks. J. Marszałka, ks. J. Niewęgłowskiego, M. Barlak, ks. R. Pawlasa, ks. S. Chrobaka, ks. J. Jońca, z pozycji historii M. Ponczka i E. Małolepszego. Autor pracy zajmuje się niniejszą problematyką od blisko 30 lat, a zadebiutował swoim pierwszym tekstem w 1985 roku zatytułowanym Ontologiczne wyznaczniki aksjologii ludzkiego ciała we współczesnej filozofii i teologii katolickiej, zamieszczonym w Roczniku Teologicznym ChAT. Ukazał tym samym niejako nowy obszar prowadzenia badań naukowych z pozycji nauk społecznych o kulturze fizycznej.

Główny nurt podjętych w niniejszej pracy problemów ogniskuje się wokół trzech zasadniczych pojęć, a mianowicie: transformacji systemowej, młodzieży oraz kultury fizycznej. Zazwyczaj, gdy przychodzi zmierzyć się nam z problemem, który łączy w sobie wiele odrębnych często wątków, staramy się odnaleźć pewne punkty orientacyjne pozwalające w miarę sprawnie poruszać się w owej złożonej materii. Transformacja (o czym bardziej szczegółowo będzie mowa w dalszych rozdziałach) bez względu na to, jaką formę przymiotnikową do niej dopiszemy (ustrojowa, systemowa) oznacza zmianę całościową, rozciągającą się na wszystkie obszary życia społecznego. W takich przypadkach najłatwiej zauważamy, jak dalece są one ze sobą powiązane, a ich autonomia jawi się już nie jako coś bardzo względnego, lecz skłonni jesteśmy sądzić, że w ogóle nie istnieje. Ów proces porządkowania narzuca w tym przypadku schemat zamykający się w kręgu trzech kategorii: polityki, gospodarki i społeczeństwa. Polityka to przede wszystkim sfera idei, ale też – poprzez fakt sprawowania władzy – możliwość stanowienia praw, które mogą w sposób zgodny z intencjami prawodawcy (lub też niezamierzony) wpływać na inne obszary życia społecznego. Gospodarka to machina tworząca materialne podstawy realizacji idei, ale też machina, której niesprawność może skutecznie atrakcyjność idei osłabiać. I wreszcie społeczeństwo, a więc poszczególne jednostki powiązane siecią wzajemnych relacji, które nie tylko starają odnaleźć się w tym wszystkim, lecz dokonują ustawicznej oceny własnego położenia, bilansu zysków i strat, a ewentualne niezadowolenie społeczne, jak pokazuje najnowsza historia, może nawet stworzyć sytuacje, które są w stanie doprowadzić do zmian w sferze polityki. „Rewolucje – jak sentencjonalnie stwierdza L. Kołakowski w swoich Miniwykładach o maxi-sprawach – są na ogół dziełem ludzi młodych...”. To w ich umysłach rodzą się idee, to oni są siłą prowadzącą do zmiany istniejącego porządku. Można oczywiście zastanawiać się czy to, co wydarzyło się w Polsce w okresie bezpośrednio poprzedzającym rok 1989 jak i latach następnych, w ścisłym tego słowa znaczeniu było rewolucją. Jednak bez względu na to, czy procesy te określimy tym właśnie mianem, ewolucją, transformacją, czy po prostu zmianą społeczną, bezsprzeczne pozostaje, że była ona dziełem ludzi młodych. W majowych i sierpniowych strajkach roku 1988 jak i w wielu innych działaniach poprzedzających obrady „Okrągłego stołu”(6.II-5.IV.1989 r.) ton nadawali przede wszystkim studenci i młodzi robotnicy. Przedstawiciele młodego pokolenia byli też siłą sprawczą wielu przemian, jakie później dokonywały się w kraju (np. strajki studentów w maju i czerwcu 1989 r., a więc już po podpisaniu porozumień „Okrągłego stołu” o rejestrację Niezależnego Zrzeszenia Studentów). Okres młodości osób objętych omawianymi tu badaniami przypadł na czas szczególny. Uczestnicy pierwszego badania dziś zbliżają się do czterdziestki, a niektórzy już ją przekroczyli. Wówczas, gdy stanowili „obiekt naukowych zainteresowań”, ich doświadczenia życiowe odnosiły się do czasów realnego socjalizmu, a czas wejścia w dorosłość przypadł na pierwsze lata okresu transformacji. Czas dorastania uczestników drugiego badania zbiegł się z jej kolejnymi dokonaniami, a wejście w dorosłe życie następuje w całkowicie innej rzeczywistości. Z punktu widzenia zdarzeń, które miały miejsce w naszym kraju, problemy kultury fizycznej trudno zaliczyć do najważniejszych. Ponieważ jednak podlegają one tym samym uwarunkowaniom, co wszystkie obszary życia społecznego, szereg działa reformatorskich objął także i ten obszar. I tu pojawia się pytanie, czy w tej odmienionej rzeczywistości uległ zmianie stosunek młodzieży do kultury fizycznej? Teoretycznie obie badane zbiorowości dzieli wszystko albo prawie wszystko. Różne doświadczenia wyniesione z czasu dorastania, odmienne problemy, z jakimi przyszło im się zmierzyć, a także świat wartości manifestujący się w zachowaniach i to nie tych wielkich, heroicznych, lecz zwykłych, codziennych, prozaicznych. Tak bowiem większość badanych postrzega kulturę fizyczną, jako jeden z elementów towarzyszących naszemu życiu. Element to ważny, ale – trochę na przekór temu, jak chcieliby widzieć ją ludzie profesjonalnie z kulturą fizyczną związani – nie najważniejszy. Wśród ogromu spraw i problemów, jakie niesie codzienność, zabiegi wokół własnego zdrowia, sprawności, dbałości o rozwój ustępują miejsca innym, często mającym wymiar czysto egzystencjalny. Zasadne więc wydaje się pytanie: czy przedstawiciele pokolenia końca epoki realnego socjalizmu i pokolenia epoki transformacji – mający tak różne doświadczenia życiowe, funkcjonujące w zgoła odmiennych warunkach – różnią się w podejściu do kultury fizycznej, czy też – wbrew temu, co można założyć – są oni do siebie bardzo podobni?

Praca przedstawia wyniki badań, mających charakter jakościowej analizy treści, nad rocznikiem 2006 sześciu ukazujących się w Polsce magazynów poświęconych stylowi życia: „Cosmopolitan”, „Glamour”, „Twojego Stylu”, „Playboya”, „CKM” i „Men’s Health”. W prezentowanej pracy autor stara się odpowiedzieć na następujące pytania: - Czy biorąc pod uwagę zalecane przez badane pisma cele aktywności cielesnej w sferze czasu wolnego, czytelnicy zachęcani są do spontanicznego realizowania pragnień czy też do podporządkowania się niezależnym od pragnień wzorom? - Jeśli zaś w analizowanych przekazach spotykamy się z wezwaniami obu typów, w jaki sposób godzone są występujące między nimi sprzeczności? - Jakie modele relacji między „ja” a ciałem przedstawiane są przez analizowane pisma i czy są one uwarunkowane przez cele cielesnej aktywności? Rozpatrując zalecane przez badane magazyny formy aktywności cielesnej pod kątem ich wyzwolicielskiego bądź konformizującego charakteru, autor wyróżnił w wyniku analizy cztery kategorie zaleceń: zachęcanie, obowiązki, kuszenie i instruowanie. Pierwsza z nich jest zgodna z wizją kultury masowej jako rzeczniczki libidynalnej wolności, zaś pozostałe trzy wykazują się cechami konformizującymi. Badane pisma stosują szereg technik służących maskowaniu bądź niwelowaniu sprzeczności pomiędzy głoszoną przez nie afirmacją libidynalnej swobody a konformizującymi aspektami ich przekazów. Polegają one między innymi na nadawaniu konformistycznemu postępowaniu pozorów wolności i spontaniczności bądź bagatelizowaniu związanych z nim dolegliwości. Analiza relacji między „ja” i ciałem występujących w badanych czasopismach pokazuje, że spotykamy się w nich zarówno z przykładami myślenia o ciele jako o czymś nieodseparowanym od jaźni – jej przeżyciu i formie autoekspresji – jak również z pojmowaniem go w kategoriach instrumentalno-uprzedmiotawiających, przenoszonych ze sfery nowoczesnej pracy. Pierwsze ujęcie relacji między jaźnią a ciałem pojawia się w zaleceniach mających formę zachęcania, ale również w przypadku typowego dla reklam kuszenia prezentującego podporządkowanie się reklamowym sugestiom jako formę spontanicznej autoekspresji. Z traktowaniem ciała jako odseparowanego od „ja” korpusu spotykamy się natomiast w przypadku zaleceń wykazujących się cechami instrukcji bądź obowiązków. Pracę zwieńcza „Appendix”, gdzie przedstawiona zostaje alternatywna wobec zaleceń współczesnej kultury masowej koncepcja samorealizacji opartej na ciele odwołująca się do prac Herberta Marcusego.

W historii, tradycji i funkcjonowaniu warszawskiej Akademii Wychowania Fizycznego rok 2019 jest szczególnie ważny. Jest to bowiem rok Jubileuszu 90-lecia uczelni. Stanowi okazję do wspomnień i refleksji z przeszłości, ale także do planów, dnia dzisiejszego i perspektywy jutra. Inspiruje wyobraźnię i kreatywność, skłania do podsumowań i ocen. W przypadku rozwoju i funkcjonowania instytucji przypominane są osoby i wydarzenia, które odegrały szczególnie znaczące role. Jubileusz jest okazją do pokazania rozwoju warszawskiej myśli humanistycznej o wychowaniu fizycznym i sporcie w dziejach uczelni, której wyznaczono społeczną rolę w kształceniu kadr wychowania fizycznego. Jaki udział mają pedagodzy i psycholodzy w jej rozwoju w perspektywie 90-lecia? Celem tej monografii jest przedstawienie dorobku naukowego pedagogów i psychologów wniesionego w rozwój nauk o kulturze fizycznej i rozwój warszawskiej Akademii Wychowania Fizycznego. Ta uczelnia była pierwszym i przez wiele lat jedynym ośrodkiem kształcącym i badawczym w zakresie wychowania fizycznego. O konieczności i zasadności powołania centralnego ośrodka kształcenia na potrzeby wychowania fizycznego wypowiedział się Sejm Nauczycielski w 1919 r. Powstały w 1929 r. Centralny Instytut Wychowania Fizycznego stał się zaczynem rozwoju nauk o kulturze fizycznej. Jako instytucja centralna stanowił wzór dla kolejnych inicjatyw powstających w naszym kraju. W monografii podkreślamy warszawską myśl pedagogiczną i psychologiczną o wychowaniu fizycznym i sporcie, lecz w istocie rzeczy jest to myśl ogólnopolska, ponieważ promieniowała na cały kraj. Warszawska uczelnia otrzymała jako pierwsza uprawnienia do nadawania stopni naukowych doktora i doktora habilitowanego oraz tytułu naukowego profesora. To w niej zdobywali stopnie i tytuł naukowy pracownicy naukowo-dydaktyczni powstałych po II wojnie światowej szkół wychowania fizycznego. Warszawska AWF przez dziesiątki lat stanowiła źródło wiedzy, inicjatyw naukowo-badawczych i programowych. Warszawska uczelnia zapoczątkowała tworzenie zakładów, katedr i pracowni, w których realizowano projekty naukowo-badawcze. Wyznaczała także kierunki badań naukowych. To środowisko warszawskiej AWF rozpoczęło badania wychowawczych wartości sportu, fair play jako źródło wartości moralnych, humanistycznych przesłanek olimpizmu i ruchu olimpijskiego. To tu została powołana pierwsza pracowania olimpizmu (1978r.). Do realizacji projektów resortowych, węzłowych i innych warszawska uczelnia zapraszała nauczycieli akademickich innych uczelni wychowania fizycznego i ośrodków naukowo-badawczych. W ten sposób warszawska myśl naukowa stawała się powszechną. Oczywiście rozwijała się we współpracy z innymi ośrodkami uniwersyteckimi, w których kształcono studentów na potrzeby wychowania fizycznego. Warszawską myśl o wychowaniu fizycznym i sporcie szczególnie wzmocniły uczelnie Poznania i Krakowa.

Problem największych niebezpieczeństw dla zdrowia i życia współczesnego człowieka tkwi między innymi w jego świadomości na temat zagrożeń i sposobach ich przeciwdziałaniu. Interdyscyplinarne podejście do rekreacyjnej aktywności ruchowej implikuje badania na temat związków tej aktywności z innymi zachowaniami prozdrowotnymi. Celem opracowania jest diagnoza uczestnictwa Polaków w rekreacyjnej aktywności ruchowej oraz określenie związków tej aktywności z prewencją otyłości i chorób utajonych (uzależnieniowych). A w szerszym aspekcie – stworzenie strategii zwiększenia popularności i dostępności rekreacyjnej aktywności ruchowej Polaków. Materiał badawczy stanowi reprezentatywna próba Polaków. Główny problem badawczy koncentruje się na odnalezieniu najistotniejszych wskaźników i czynników decydujących o uczestnictwie w rekreacyjnej aktywności ruchowej, mianowicie na tym, które z nich mobilizują do uczestnictwa, a które tworzą bariery w tym uczestnictwie, jakie można odnaleźć sposoby niwelowania przeszkód uczestnictwa w różnych środowiskach ich oddziaływania, np. na wsiach, w miasteczkach i dużych miastach czy rekreacyjna aktywność ruchowa może stanowić jedno z narzędzi prewencji chorób cywilizacyjnych, w tym głównie otyłości oraz chorób uzależnieniowych (utajonych), jaki jest jej zakres profilaktyczny; jakie można określić sposoby zwiększania powszechności i dostępności sportu dla wszystkich w społeczeństwie polskim; czy tendencje rozwojowe sportu dla wszystkich w Europie mają swoje odnośniki w rozwoju tego sportu w PolsceNovum w tej pracy stanowi powiązanie współzależności czynników warunkujących uczestnictwo Polaków w rekreacyjnej aktywności ruchowej oraz stan zagrożenia wybranymi chronicznymi chorobami niezakaźnymi ze sklasyfikowanymi grupami częstotliwości uczestnictwa. Założyłam, że aktywność sportowo-rekreacyjna populacji polskiej jest po pierwsze bardzo zróżnicowana i określają ją, co najmniej cztery poziomy częstotliwości; po drugie jest niska (porównywalnie również do wybranych krajów UE) i drastycznie maleje wraz z wiekiem; jedynie grupy najbardziej aktywne doceniają jej wartość zdrowotną i użytkową (w zakresie sprawności fizycznej); w związku z nikłym uczestnictwem w rekreacyjnej aktywności ruchowej Polacy zagrożeni są w znaczącym stopniu chronicznymi chorobami niezakaźnymi, w tym szczególnie otyłością i chorobami uzależnieniowymi; a najsilniej oddziaływującą barierą uczestnictwa jest, obok braku czasu wolnego – bariera ekonomiczna, niwelowaniem jej powinny się zająć organizacje lokalne; szczególnie trudną sytuację w dbałości o zdrowie mają polskie środowiska wiejskie – uwarunkowania kulturowe, jednostronna, sezonowa praca, brak propozycji dostępu do specjalistycznych dla rolników programów i bazy sportowo-rekreacyjnej stawia szczególne zadania dla samorządów w tym względzie. Dotychczasowe badania nad uczestnictwem poszczególnych grup społecznych w rekreacyjnej aktywności ruchowej są nieprecyzyjne. Nie określają np. nasilenia częstotliwości, rodzaju form jakie są realizowane, rzadko dotyczą określeń intensywności. Pojawia się konieczność uszczegółowienia danych dotyczących tego uczestnictwa. Słusznym wydaje si więc określeni grup nasilenia częstotliwości od uczestnictwa okazjonalnego do intensywnego oraz uwzględnienie w analizach empirycznych grup realizowanych form, od relaksacyjnej aktywności rekreacyjnej poprzez użytkową, komunikacyjną po usportowioną. Sklasyfikowanie grup uczestnictwa i analiza materiału pod tym kątem dostarczyła wiedzy na temat zróżnicowanych uwarunkowań realizacji procesu rekreacyjne aktywności ruchowej – zwłaszcza w analizie czynników mobilizujących otyłość i choroby utajone. Uzyskane dane pozwoliły skonstruować ramy strategii rozwoju powszechności i dostępności rekreacyjnej aktywności ruchowej w Polsce.

Socjologia kultury fizycznej jest subdyscypliną socjologiczną zajmującą ugruntowaną pozycję w aka-demiach wychowania fizycznego, ale także na wielu uniwersytetach i uczelniach niepublicznych, które prowadzą proces kształcenia na kierunkach wychowanie fizyczne, rekreacja ruchowa, turystyka, sport oraz rehabilitacja ruchowa. Podręcznik kierowany jest więc szczególnie do studentów wychowania fizycznego i sportu, ale także do studentów z innych obszarów nauki, którzy zainteresowani są sportem rekreacyjnym i wyczynowym osób w pełni sprawnych i niepełnosprawnych, wpływem zmian społeczno-kulturowych i ekonomicznych na współczesny sport, wychowaniem fizycznym, ludzką cielesnością i zdrowiem, czy problemami kobiet w sporcie. Ze względu na medialną popularność sportu wyczynowego, jego wysoki poziom komercjalizacji i duży oddźwięk społeczny wydarzeń sportowych, problematyka socjologii kultury fizycznej uwzględniana jest także na takich kierunkach studiów jak dziennikarstwo, antropologia, pedagogika, marketing i kulturoznawstwo, a także na studiach socjologicznych, podczas których studenci w mniejszym lub większym wymiarze zapoznają się z zagadnieniami omawianej subdyscypliny. Przygotowując podręcznik chcieliśmy dotrzeć do zróżnicowanego pod względem merytorycznych kompetencji grona odbiorców uczestniczących w procesie kształcenia na poziomie wyższym, ale także do licznego grona pracowników szeroko rozumianej kultury fizycznej, a mianowicie nauczycieli wychowania fizycznego, trenerów i instruktorów, dziennikarzy sportowych, menedżerów sportu, organizatorów sportu i turystyki, a także do osób pragnących poznać społeczne funkcje interesującej nas dziedziny. Wymagało to czasem pewnych kompromisów dotyczących łączenia socjologicznej precyzji wypowiedzi z potrzebami odbiorców, którzy są ekspertami w swoich dziedzinach, ale niekoniecznie wykwalifikowanymi formalnie socjologami lub studentami socjologii. Socjologia kultury fizycznej jest nauką zajmującą się opisywaniem oraz wyjaśnianiem związków jakie zachodzą między życiem społecznym i kulturą a kulturą fizyczną. Zakres zagadnień obejmujących przedmiot analiz socjologii kultury fizycznej wykracza poza problematykę analizowaną przez socjologię sportu, choć większość tematów poruszanych w niniejszym podręczniku można przypisać także bezpośrednio do obszaru zainteresowań socjologów sportu, szczególnie przy często przyjmowanym przez badaczy i redaktorów czasopism socjologii sportu bardzo szerokim zakresie tego pojęcia. Choć, jak słusznie zauważa Stempień, współcześnie − zgodnie z tradycją zachodnią − bardziej spopularyzowana jest w Polsce nazwa socjologii sportu, jednak ze względu na ujęte w podręczniku treści wykraczające poza sport wyczynowy lub sport profesjonalny (m.in. aktywności sportowo-rekreacyjne poza systemem rywalizacji sportowej, rekreacją ruchową dorosłych, młodzieży i dzieci w czasie wolnym, szkolnym i pozaszkolnym wychowaniem fizycznym), związek prezentowanych treści nie tylko z socjologią, ale także z naukami o kulturze fizycznej oraz tradycję stosowania nazwy, postanowiliśmy ją pozostawić także w tytule niniejszego tomu. Z uwagi na dużą różnorodność podejmowanych zagadnień, socjologia kultury fizycznej często przekracza wyznaczone granice socjologicznej eksploracji i wchodzi na obszar pokrewnych dyscyplin naukowych (i subdyscyplin, których nazwy uzupełniane są często o pojęcie sportu), takich jak filozofia, historia, antropologia, kulturoznawstwo, psychologia, pedagogika i politologia. Socjologia kultury fizycznej korzysta również z ustaleń teorii wychowania fizycznego, rekreacji ruchowej, turystyki i teorii treningu sportowego. Podręcznik jest próbą systematyzacji dorobku socjologii kultury fizycznej. Występują w nim zarówno aspekty teoretyczne jak i empiryczne. Podręcznik został skonstruowany przez pryzmat pod-stawowych pojęć i kategorii, mających ugruntowane miejsce w socjologii ogólnej i różnych subdyscyplinach socjologicznych, które jednocześnie w sposób najpełniejszy zakreślają obszar socjologii kultury fizycznej. Zostały w nim wykorzystane explicite bądź implicite różnorodne teorie wypracowane na gruncie socjologii, ale także charakterystyczne dla interesującej nas socjologii kultury fizycznej. Formułowane twierdzenia charakteryzuje różny poziom ogólności. Dotyczy to także interpretacji faktów, których znaczenie ma charakter lokalny bądź globalny. Z uwagi na fakt, że Socjologia kultury fizycznej jest podręcznikiem, którego poszczególne rozdziały są dziełem wielu autorów, nie ma ona w pełni jednolitego charakteru. Dotyczy to zarówno podejść metodologicznych, stosowanej terminologii i proporcji między zagadnieniami teoretycznymi a empirycznymi. Podręcznik składa się z czterech części, w których usytuowane zostały poszczególne rozdziały. W procesie systematyzacji zajmującej nas problematyki kierowaliśmy się dwiema podstawowymi zasadami, a mianowicie teoretyczną i dydaktyczną. Obie zasady niejako nawzajem się deter-minowały i sprzyjały eksplikacji poszczególnych problemów według z góry ustalonego porządku. Uzyskano przy tym taką konstrukcję podręcznika, że poszczególnych rozdziałów nie trzeba koniecznie poznawać w ustalonej spisem treści kolejności, ale można z nich korzystać w zależności od potrzeb i niejako tworzyć nową strukturę podręcznika, adekwatną do wymagań w różnych szkołach, na różnych wydziałach i kierunkach studiów. Zadaniem podręcznika jest dostarczenie czytelnikom podstawowej wiedzy socjologicznej, ale przede wszystkim wiedzy o zjawiskach i procesach występujących we współczesnej kulturze fizycznej w Polsce i na świecie. Dotyczy to niemal wszystkich instytucjonalnych sektorów interesującej nas dziedziny, takich jak rekreacja ruchowa, turystyka, wychowanie fizyczne, ale przede wszystkim sport. W najmniejszym zakresie zostały uwzględnione zagadnienia rehabilitacji ruchowej, które pojawiają się w niektórych rozdziałach, ale nie zostały uwzględnione w takim wymiarze, na jaki może zasługują. Każdy z rozdziałów podręcznika ma jednakową strukturę formalną. Rozpoczyna się zarysowaniem problematyki, następnie scharakteryzowaniem podstawowych pojęć oraz eksplikacją zagadnień podstawowych. Kończy się natomiast spisem wykorzystanych pozycji bibliograficznych, wykazem zalecanej literatury oraz pomocniczymi pytaniami sprawdzającymi. Zespół autorów przyjął zasadę, że podręcznik powinien być w miarę łatwy w odbiorze. Zrezygnowano zatem ze skomplikowanych wywodów, zawiłych pojęć, ale także nadmiaru przypisów i bibliograficznych odsyłaczy. Podręcznik został napisany językiem w miarę jasnym i klarownym, jednak bez stosowania nadmiernych uproszczeń. Chodziło bowiem o to, aby mogły z niego korzystać osoby o różnym stopniu przygotowania, zarówno słuchacze studiów licencjackich, magisterskich oraz dokto-ranckich, jak i liczna rzesza pracowników sektora kultury fizycznej. Niniejszy podręcznik w pewnym zakresie nawiązuje do przygotowanego pod redakcją Zbigniewa Krawczyka i wydanego w 1995 roku podręcznika zatytułowanego Socjologia kultury fizycznej. Pod-ręcznik dla studentów wychowania fizycznego oraz do podręcznika pod redakcją Zbigniewa Dziubińskiego i Zbigniewa Krawczyka wydanego w 2011 roku i zatytułowanego również Socjologia kultury fizycznej. Z drugiej jednak strony stanowi nowe ujęcie problematyki, przede wszystkim poprzez uwzględnienie nowych kategorii socjologicznych, ważnych z punktu wyjaśniania zjawisk i procesów występujących w kulturze fizycznej w schyłkowej fazie społeczeństwa nowoczesnego. Jeśli chodzi o rozdziały pochodzące z poprzedniego podręcznika, to zostały one skorygowane, uaktualnione, uzu-pełnione treściowo, a także wzbogacone o nowe pozycje bibliograficzne. Nowe rozdziały zostały przygotowane przez nowych autorów na bazie ich dotychczasowego dorobku i wzbogaconego przez merytoryczne i bibliograficzne sugestie zespołu redakcyjnego. Odmienność przygotowanego pod-ręcznika polega również na tym, że został on przygotowany przede wszystkim przez zespół byłych i aktualnych pracowników Zakładu Filozofii i Socjologii Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Bowiem jedynie dwa ze wszystkich dwudziestu sześciu rozdziałów zostały przygotowane przez autorkę reprezentującą inną szkołę wyższą. Dążąc do nadania Socjologii kultury fizycznej formy podręcznikowej podjęto próbę uporządkowania zebranego materiału. W wyniku dyskusji członków zespołu redakcyjnego wyodrębniono cztery obszary tematyczne, które ze względu na swą doniosłość i znaczenie w socjologii porządkują zgromadzony materiał i nadają mu w miarę logiczną całość. Zaznaczyć jednak należy, że owa konstrukcja ani nie pretenduje do miana jedynej, ani też doskonałej. Zatem zaprezentowana struktura ma charakter dyskusyjny, ale także może inspirować do poszukiwań w zakresie pomocy dydaktycznych. Na część pierwszą zatytułowaną Prolegomena składa się siedem rozdziałów o charakterze bar-dziej ogólnym, wprowadzających w problematykę socjologii kultury fizycznej. Dotyczy to zwłaszcza pierwszych dwóch rozdziałów, w których został zaprezentowany dorobek socjologii kultury fizycznej w Polsce i na świecie. Zostały w nich także przedstawione modele socjologii kultury fizycznej, podstawowe orientacje teoretyczno-metodologiczne w socjologii kultury fizycznej a także poznawcze i praktyczne funkcje interesującej nas subdyscypliny socjologicznej. Pięć kolejnych rozdziałów podejmuje kwestie kultury fizycznej w perspektywie społeczeństwa i kultury w szerokim rozumieniu. Ukazano kulturę fizyczną w perspektywie kultury globalnej koncentrując uwagę na zagadnieniach związanych z wyodrębnieniem różnych sfer kultury fizycznej, omówieniem wartości kultury fizycznej, ukazaniem socjologicznego i antropologicznego ujęcia interesującej nas dziedziny, ale także problematyki wychowania fizycznego jako procesu przygotowania do uczestnictwa w kulturze fizycznej. Skoncentrowano także uwagę na ukazaniu uwarunkowań i relacji występujących między zjawiskami i procesami zachodzącymi w społeczeństwie i kulturze a kulturą fizyczną. Ukazano związki kultury masowej z kulturą fizyczną, a także ujawniające lub nasilające się zjawiska w sporcie w kontekście gwiazd sportu jako idoli kultury konsumpcyjnej, sportu medialnego i zbiorowych tożsamości. Z kulturą masową w znaczącym stopniu wiąże się zagadnienie globalizacji oraz jej wpływu na przemiany w kulturze fizycznej. Ukazane zostało zagadnienie korzeni globalizacji w sporcie, a także omówione zostały jej wymiary, ekonomiczny i kulturowy. Obraz kultury fizycznej w społeczeństwie ponowoczesnym przedstawiono przez pryzmat zmieniających się wzorów i wartości ciała, aby w dalszej kolejności zająć się ponowoczesnym sportem dla wszystkich, sportem widowiskowym oraz ukazać postmodernistyczną refleksję nad kulturą fizyczną. Część pierwszą zamyka rozdział poświęcony obecności nowoczesności w olimpizmie i ruchu olimpijskim. Zostały w nim zarysowane antynomie i paralele jakie występują pomiędzy zjawiskami i procesami zachodzącymi w społeczeństwie nowoczesnym a zjawiskami i procesami zachodzącymi na gruncie olimpizmu, którego rewitalizacji dokonał Pierre de Coubertin. Na część drugą zatytułowaną Człowiek w społeczeństwie i kulturze fizycznej składa się kolejnych siedem rozdziałów ukazujących różnorodne relacje i zależności występujące w układzie człowiek, spo-łeczeństwo i kultura fizyczna. Dwa pierwsze rozdziały ukazują jednostkę w świetle podstawowej komponenty osobowości, jaką jest ludzkie ciało. Jest ono prezentowane jako fakt społeczno-kulturowy, w sposób zaś szczególny w perspektywie autotelicznych i instrumentalnych wartości i wzorów kultury fizycznej. Przedstawione jest również zagadnienie zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego. Dokonano także socjologicznej charakterystyki takich kategorii jak zdrowie i choroba. Ukazano ewo-lucję poglądów na temat zdrowia, zachowań społecznych w zdrowiu i chorobie, ale także występujące relacje między socjologią kultury fizycznej a socjologią zdrowia, medycyny i rehabilitacji. W kolejnym rozdziale podjęto problematykę sportu osób niepełnosprawnych, w tym ewolucji modelu relacji nie-pełnosprawnych ze społeczeństwem, ale także narodzin oraz rozwoju sportu niepełnosprawnych w Polsce i na świecie. Przedstawiono również ujęcia teoretyczne sportu osób niepełnosprawnych, omówiono zagadnienia dotyczące rehabilitacji ruchowej i adaptowanej aktywności fizycznej oraz problemy związane z klasyfikacją w sporcie niepełnosprawnych. Kolejne trzy rozdziały drugiej części poświęcone są ukazaniu relacji między socjologią kultury fizycznej a zagadnieniami socjalizacji i kontroli społecznej, a także socjologią moralności. Zagadnienie socjalizacji do kultury fizycznej przedstawiono w kontekście sposobów nabywania tego rodzaju kultu-ry, roli osobowości w procesie przyswajania kultury fizycznej, ale także rodzajów socjalizacji, w tym pierwotnej i wtórnej. Problematyka kontroli społecznej w kulturze fizycznej została ukazana przez pry-zmat wpływu prawa, moralności i religii. Zwrócono także uwagę na rolę i znaczenie zwyczaju oraz oby-czaju w zakresie kreacji i rekreacji fizycznej, ale także na rolę opinii publicznej w kształtowaniu postaw i zachowań wobec kultury fizycznej. Problematyka moralności w kulturze fizycznej została przedstawiona na bazie podstawowego stwierdzenia, że moralność w omawianej dziedzinie jest pochodną moral-ności danego społeczeństwa. Przedstawiono także zagadnienie podstawowej zasady moralnej w sporcie, a mianowicie fair play, ale także kwestię moralności sportowej w kontekście orientacji na sukces oraz moralne przesłanki ruchu olimpijskiego. Część drugą wieńczy rozdział poświęcony roli i znaczenia turystyki w życiu współczesnych społeczeństw. Przedstawione w nim zostało zagadnienie turystyki w perspektywie badań socjologicznych, ale także ukazano różnorodne typologie zachowań turystów. Skoncentrowano również uwagę na relacjach występujących między funkcjami turystyki a rolami społecznymi. Dokonano diagnozy uczestnictwa społeczeństwa polskiego w turystyce oraz zarysowano wizję ponowoczesnej turystyki. Część trzecią zatytułowaną Zbiorowości społeczne a kultura fizyczna konstytuuje sześć rozdziałów, z których trzy pierwsze ukazują kulturę fizyczną w perspektywie makrospołecznej. Bowiem dotyczą one związków między procesami narodotwórczymi i świadomością narodową a kształtowaniem się modeli aksjologicznych i instytucjonalnych kultury fizycznej. Ukazują rolę kultury fizycznej w budowaniu więzi narodowych, likwidowaniu bądź osłabianiu konfliktów i stereotypów narodowych. Przedstawiają zagadnienie klasowych i warstwowych uwarunkowań kultury fizycznej. Polega ono na ukazaniu klasowych i warstwowych determinant uczestnictwa w kulturze fizycznej oraz jej miejsca w stylu życia. Dopełniającym elementem problematyki narodu oraz klas i warstw społecznych jest zagadnienie dotyczące charakteru państwa i stosunków politycznych oraz ich wpływu na znaczenie kultury fizycznej w różnych formacjach społeczno-politycznych. Kolejne trzy rozdziały niniejszej części podejmują zagadnienie relacji występujących między kulturą fizyczną a ważnymi organizacjami społecznymi, takimi jak szkoła, Kościół i rodzina. Zagadnie-nie dotyczące edukacji fizycznej i sportu w szkole zostało przedstawione w układzie ewolucyjnym, a mianowicie od organizacji owych dziedzin w społeczeństwach przednowoczesnych do ich organizacji w rozwiniętych społeczeństwach (po)nowoczesnych. Problematyka występujących relacji między Kościołem rzymskokatolickim a kulturą fizyczną została ukazana w wymiarze teoretycznym i empirycznym. Przedstawione zostało nauczanie Jana Pawła II na temat kultury fizycznej, a następnie postawy Kościoła hierarchicznego wobec kultury fizycznej oraz organizacja sportu katolickiego w wymiarze krajowym i międzynarodowym. Problematyka występujących powiązań między kulturą fizyczną a ro-dziną została przedstawiona przez zestawienie funkcji rodziny i funkcji kultury fizycznej, ale także przez ukazanie roli i znaczenia rodziny w przygotowaniu do uczestnictwa w kulturze fizycznej, w tym na przy-kładzie rodziny polskiej. Na część czwartą, ostatnią, zatytułowaną Procesy społeczne w kulturze fizycznej składa się również sześć rozdziałów. W trzech z nich skoncentrowano uwagę na ukazaniu zachodzących procesów w kulturze fizycznej, które są konsekwencją zmian i procesów zachodzących w społeczeństwach modernistycznych i postmodernistycznych. Należą z pewnością do nich procesy profesjonalizacji, komercjalizacji, ale także społecznych uwarunkowań kariery sportowej, ściśle powiązanej z ruchliwością spo-łeczną. Procesy te, każdy na swój sposób, przenikają ze społeczeństwa i kultury do kultury fizycznej i wywierają przemożny wpływ na interesującą nas dziedzinę. Tworzy się specyficzny rynek pracy w dziedzinie kultury fizycznej, wyodrębnia się i następuje krystalizacja zawodów oraz zarysowuje się wyraźny podział na sportowców amatorów i zawodowców. Obecność środków finansowych w kulturze fizycznej a także jej komercjalizacja czynią z niej strukturę podobną do organizacji formalnej nastawionej na zysk. Pewnym dopełnieniem omówionych rozdziałów czwartej części jest prezentacja zagadnienia kariery sportowej oraz jej społecznych uwarunkowań. Ukazuje ona specyfikę zawodu sportowca i kariery sportowej, ale także ruchliwości społecznej w sporcie oraz procesu odchodzenia od sportu, kończenia kariery sportowej. Dwa kolejne rozdziały dotyczą społecznego zróżnicowania uczestnictwa w kulturze fizycznej. W pierwszym z nich przedstawiona została problematyka uczestnictwa w kulturze fizycznej jednostek i grup społecznych, które jest determinowane miejscem zamieszkania (miasto-wieś), czynnikami społeczno-ekonomicznymi, demograficznymi, kulturowymi, historycznymi i obyczajowymi. Ukazane też zostały społeczne bariery uczestnictwa w kulturze fizycznej. W drugim natomiast skoncentrowana została uwaga na płci, jako przyczynie różnic i nierówności występujących na gruncie kultury fizycznej. Przedstawiono socjologiczne założenia teoretyczne na temat płci i nierówności płciowych, ale także uwarunkowania społeczne sportu kobiet. Skoncentrowano także uwagę na zagadnieniu społecznego konstruowania różnicy płci w kulturze fizycznej oraz kwestie dotyczące nierówności płciowych w organizacjach sportowych, w kulturze masowej, ale także w konsumpcji sportowej. Część czwartą podręcznika zamyka rozdział poświęcony zagadnieniom dewiacji w sporcie wyczynowym. Do analizy zjawiska wykorzystano podstawowe perspektywy teoretyczne, a mianowicie funkcjonalizmu strukturalnego i symbolicznego interakcjonizmu. Dokonano próby wyjaśnienia różnorodnych dewiacji charakterystycznych dla współczesnych społeczeństw, ale także dewiacji charakterystycznych dla samego sportu. Omówiono destrukcyjną rolę dewiacji w społeczeństwie i sporcie oraz sposoby przeciwdziałania nim.

Prezentowana książka dotyczy sportu i karier profesjonalnych sportowców we współczesnym zglobalizowanym świecie. Skupiamy się w niej na ruchliwości przestrzennej i zawodowej sportowców w mniej badanej pod tym względem dyscyplinie takiej jak tenis stołowy. Zjawisko migracji, jej politycznych, ekonomicznych i kulturowych przyczyn oraz konsekwencji stanowi obecnie ważny przedmiot badań naukowych, dyskusji politycznych i codziennych dyskusji osób, które obserwują kulturowe i społeczne przemiany swoich społeczności. Analizy migracji dotyczą także kultury fizycznej i sportu, i dotyczą m.in. oceny potencjału integracyjnego sportu dla imigrantów, jego roli w procesach ich adaptacji i asymilacji do nowych uwarunkowań społeczno-kulturowych w kraju docelowym migracji oraz badań stopnia umiędzynarodowienia klubowych rozgrywek sportowych, migracji zarobkowych trenerów, czy wreszcie coraz częstszych zmian obywatelstwa sportowców, podyktowanych przyczynami merkantylnymi. W książce przedstawione są wyniki badań empirycznych zagranicznych zawodników zatrudnionych w najwyższej męskiej i kobiecej lidze tenisa stołowego oraz współpracujących z nimi trenerów. W badaniach zastosowano standaryzowany kwestionariusz wywiadu, dotyczący charakterystyki społecznej i sportowej badanych oraz indywidualne wywiady pogłębione z zagranicznymi zawodnikami i trenerami. W pracy dokonano analiz strategii pozyskiwania i zasad zatrudniania zagranicznych zawodników w polskich klubach tenisa stołowego, motywów przyjazdów zagranicznych zawodników do Polski, sportowe losy badanych zawodników przed przyjazdem do Polski, postrzegane przez badanych różnice pomiędzy systemami szkolenia sportowego, problemy adaptacji zawodników do życia i pracy w Polsce oraz opinii na temat wpływu ich obecności na polski tenis stołowy. Anna Ciok jest pracownikiem Studium Wychowania Fizycznego Uniwersytetu Warszawskiego i trenerem badmintona. Michał Lenartowicz jest pracownikiem Katedry Nauk Humanistycznych i Społecznych AWF Warszawa i specjalizuje się w społecznych badaniach sportu i kultury fizycznej. Jest także autorem książki Klasowe uwarunkowania sportu i rekreacji ruchowej z perspektywy teorii Pierre’a Bourdieu (2012), współautorem (wraz z J. Moszem) książki Stadiony i widowiska. Społeczne przestrzenie sportu (2018; Wydawnictwo Naukowe Scholar) i współredaktorem (wraz z Z. Dziubińskim i Z. Krawczykiem) podręcznika dotyczącego socjologii sportu i kultury fizycznej pt. Socjologia kultury fizycznej (2019).

Celem niniejszej pracy było opracowanie i uzasadnienie wyboru metod pomiarowych do oceny układu ruchu człowieka przydatnych do celów optymalizacji leczenia i rehabilitacji. Przedstawiono przegląd piśmiennictwa dotyczący metrologicznych aspektów biomechanicznej diagnostyki układu ruchu. Szczególną uwagę w przeglądzie literatury przedmiotu poświęcono rozwojowi metod diagnostycznych dotyczących oceny cech fizycznych człowieka w Polsce. Dokonano krytycznej analizy metod oceny funkcjonalnej narządu ruchu stosowanej w klinikach. Stwierdzono, że w porównaniu do zaawansowanych metod diagnostyki, jakie stosuje się w sporcie wyczynowym, kliniczna ocena funkcjonalna narządu ruchu opiera się wyłącznie na testach nie spełniających warunków wymaganych do obiektywnej oceny funkcjonalnej układu ruchu, czyli nie opiera się na metodach pomiaru bezpośredniego i zasadach metrologii. Dokonano wyboru metod pomiarowych przydatnych do oceny siły mięśniowej wybranych stawów. Przeprowadzono pomiary statycznych momentów siły w stawach: łokciowych, biodrowych, kolanowych i skokowo-goleniowych oraz pomiary podczas prób stabilograficznych na młodych i zdrowych ochotnikach, w zdecydowanej większości studentach Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie. Łącznie dla celów niniejszej pracy przebadano 1122 osoby. W pomiarach statycznych momentów sił rozwijanych w stawie łokciowym uczestniczyło 101 kobiet i 99 mężczyzn. Pomiarów dokonano na prototypowym stanowisku w pozycji leżenia przodem w położeniach kątowych stawu od pełnego wyprostu co 15° do 165°. Mierzono momenty sił podczas zginania i prostowania. Pomiarów momentów sił w stawie biodrowym dokonano na 80 kobietach i 80 mężczyznach. Badania przeprowadzono na specjalnym stanowisku w pozycji półleżącej na plecach z kątem w stawie biodrowym 130° i tułowiem nachylonym pod kątem 30° do poziomu. Mierzono momenty sił podczas zginania, prostowania, przywodzenia, odwodzenia, rotacji wewnętrznej oraz rotacji zewnętrznej. Izometryczne momenty sił w stawie kolanowym zbadano u 95 kobiet i 102 mężczyzn. Pomiary odbyły się na specjalnym stanowisku w pozycji siedzącej z kątami w stawach biodrowych równych 90°. Zmierzono momenty sił podczas zginania i prostowania w kątach stawowych od 90° co 15° do 165°. Statyczne momenty sił w stawie skokowo-goleniowym zmierzono na 110 kobietach i 110 mężczyznach. Badania przeprowadzono w pozycji siedzącej. Kąty w stawach biodrowych, kolanowych i skokowo-goleniowych wynosiły po 90°. Badania stabilograficzne przeprowadzono na 135 kobietach i 148 mężczyznach. Wykonano 30 sekundowe próby pomiaru drogi środka parcia stóp na podłoże w pozycji stania na dwóch kończynach dolnych z oczami otwartymi, na dwóch kończynach z oczami zamkniętymi oraz na prawej i lewej kończynie dolnej z oczami otwartymi i zamkniętymi, zgodnie z testem Romberga. W badaniach skoczności uczestniczyło 28 kobiet i 27 mężczyzn uczennic i uczniów szkół mistrzostwa sportowego siatkarek i siatkarzy. U badanych mierzono wysokość wyskoku na platformie dynamometrycznej, wysokość wyskoku w obronie i ataku, drogę środka parcia stóp na podłoże podczas prób stabilograficznych oraz statyczne momenty sił stawu skokowo-goleniowego. W badaniach dynamiki stawu łokciowego, w ramach których przeprowadzono pomiary EMG, mięśnia dwugłowego ramienia i mięśnia trójgłowego ramienia, w warunkach statycznych i dynamicznych, uczestniczyło 7 mężczyzn. Na podstawie przeprowadzonych, na ludziach zdrowych i nie trenujących wyczynowo, badań statycznych momentów sił stawów łokciowego, biodrowego, kolanowego, i skokowo-goleniowego stwierdzono, że mężczyźni są istotnie silniejsi od kobiet i nie zauważono znamiennych różnic pomiędzy momentami siły lewej i prawej strony ciała w obu populacjach. Stwierdzono istotną zależność momentów siły od masy ciała. Zaobserwowano, że istnieje związek pomiędzy momentami sił rozwijanymi przez antagonistyczne grupy mięśniowe tego samego stawu. Dotyczy to zginaczy i prostowników wszystkich badanych stawów oraz odwodzicieli, przywodzicieli i rotatorów stawu biodrowego. W badaniach stabilograficznych nie stwierdzono różnic w sprawności mechanizmu utrzymywania równowagi pomiędzy kobietami i mężczyznami oraz pomiędzy lewą i prawą stroną ciała. Stwierdzono istotne różnice pomiędzy wynikami prób wykonywanych na dwóch kończynach dolnych z oczami otwartymi, na dwóch kończynach dolnych z oczami zamkniętymi, na jednej kończynie dolnej z oczami otwartymi oraz na jednej kończynie dolnej z oczami zamkniętymi. Stwierdzono istotny wpływ wysokości ciała na wyniki prób stabilograficznych. Badania skoczności wraz z pomiarami statycznych momentów sił rozwijanych w stawach skokowogoleniowych i próbami stabilograficznymi, wykonane na siatkarkach i siatkarzach nie pozwoliły na wykazanie wzajemnych związków pomiędzy wynikami tych pomiarów. Podobnie jak nie wykazano związku pomiędzy momentami sił zginaczy grzbietowych i podeszwowych stopy a sposobem utrzymywania równowagi w grupach 33 kobiet i 40 mężczyzn. Nie stwierdzono związku pomiędzy skocznością mierzoną na platformie dynamometrycznej i podczas testu wyskoku dosiężnego w obronie jak i ataku. Stwierdzono wysokie współczynniki korelacji pomiędzy sygnałem EMG towarzyszącym działaniu mięśni, a momentem siły rozwijanym przez mięśnie zarówno w wysiłkach statycznych jak i dynamicznych polegających na zginaniu w stawie łokciowym. Aktywność mięśni prostujących, czyli mięśni hamujących ruch zginania, rośnie wraz ze zmniejszeniem obciążenia zewnętrznego. Na podstawie przeprowadzonych eksperymentów polegających na minimalno-czasowym podnoszeniu ciężarków o różnej masie wykazano możliwość pomiaru charakterystyki siła-szybkość w sposób zaproponowany przez Hilla (Winters, 1990). Wykazano, że charakterystyka siłowo-szybkościowa może być pominięta w równaniu ruchu zginania w stawie łokciowym. Wyniki pomiarów dużych grup ludzi młodych i o dobrej kondycji fizycznej oraz przeprowadzone eksperymenty praktyczne jak i symulacyjne potwierdzają dużą przydatność pomiarów statycznych momentów sił do oceny narządu ruchu. Na podstawie wniosków wynikających z przeprowadzonych pomiarów momentów sił mięśniowych opracowano sposoby obliczania wartości normatywnych pozwalających na oceną siły mięśni stawów łokciowych, biodrowych, kolanowych i skokowo-goleniowych u pacjentów i ludzi zdrowych. Opracowane normy oceny siły mięśni uwzględniają wpływ płci, masy ciała oraz w przypadku stawu łokciowego i kolanowego wpływ kąta stawowego na izometryczne momenty sił. Zakresy norm momentów sił w zależności od płci, masy ciała i kąta stawowego przedstawiono graficznie na wykresach przyjmując jako granice normy zakres: średnia ± 2 SD. Wyniki badań stabilograficznych posłużyły do przyjęcia sposobu obliczania wartości normatywnych dla prób stania na dwóch kończynach dolnych z oczami otwartymi i zamkniętymi oraz na jednej kończynie dolnej z oczami otwartymi i zamkniętymi. Do oceny sposobu utrzymywania równowagi u kobiet i mężczyzn zaproponowano ten sam sposób obliczania wartości normatywnych, które uwzględniają rodzaj próby oraz wpływ wysokości ciała na drogę środka parcia stóp na podłoże podczas 30 sekundowej próby utrzymywania pionowej pozycji ciała. Normy stabilograficzne przedstawiono na wykresach przyjmując jako zakres normy: średnią ± 2 SD. Analizując dynamikę ruchu podnoszenia, w minimalnym czasie, ciężarków o różnej masie stwierdzono duże podobieństwo maksymalnego kąta zgięcia w stawie łokciowym dla wszystkich podnoszonych ciężarków. W sposób zaproponowany przez Hilla (Winters, 1990) wyznaczono charakterystykę maksymalnych prędkości zginania w stawie łokciowym w zależności od obciążenia. Podjęto próbę identyfikacji charakterystyki siła – szybkość zginania w stawie łokciowym. Zadanie zostało zrealizowane przy założeniu, na podstawie literatury, znajomości charakterystyki siłowo-szybkościowej prostowników tego stawu. Wyniki identyfikacji i symulacji komputerowych skłaniają do stwierdzenia, że w równaniu ruchu opisującym dynamikę zginania w stawie łokciowym charakterystyka siłowo-szybkościowa mięśni nie występuje. Wyniki symulacji komputerowych zginania w stawie łokciowym potwierdzają możliwość predykcji ruchów dynamicznych, minimalno-czasowych, na podstawie zmierzonych charakterystyk statycznych momentów siły mięśni i sygnałów EMG traktowanych jako sygnały sterujące. Brak zależności pomiędzy statycznymi momentami sił a wynikami testów koordynacyjnych wskazują na konieczność autonomicznej oceny potencjału siłowego człowieka i jego zdolności koordynacyjnych. Te dwa aspekty, siłowy i techniczny, funkcjonowania układu ruchu są całkowicie niezależne i powinny być osobno oceniane. Brak zależności, u siatkarzy, pomiędzy skocznością mierzoną za pomocą platformy dynamometrycznej, a skocznością mierzoną rutynowo z zastosowaniem testów wyskoku dosiężnego potwierdza teorię Bernsteina o doskonaleniu procesów sterowania ruchami i był przesłanką wyboru metody oceny potencjału siłowego pacjentów przy użyciu pomiarów momentów sił mięśniowych w warunkach statycznych oraz wyboru sposobu oceny koordynacji podczas jednego z najbardziej zautomatyzowanych nawyków ruchowych, jakim jest utrzymywanie pionowej pozycji ciała. Reasumując należy stwierdzić, że wyniki przeprowadzonych badań własnych pozwalają na konkluzję, iż prawidłowa ocena funkcjonalna narządu ruchu w warunkach klinicznych wymaga zastosowania dwóch niezależnych metod pomiarowych: do oceny cech fizycznych i do oceny zdolności koordynacyjnych pacjenta. Za najważniejszą cechę fizyczną, z punktu widzenia leczenia i usprawniania narządu ruchu uznano siłę mięśni wybranych zespołów mięśniowych mierzoną w warunkach statycznych, a za najważniejszą cechę koordynacyjną drogę środka parcia stóp na podłoże podczas utrzymywania pionowej pozycji ciała. Krótsza droga środka parcia świadczy o sprawniejszym mechanizmie utrzymywania równowagi. Opracowano i sprawdzono na ludziach zdrowych protokoły badań statycznej siły mięśniowej jak i drogi parcia stóp na podłoże podczas prób stabilograficznych. Stwierdzono brak różnic statystycznych pomiędzy siłą rozwijaną przez zespoły mięśniowe prawej i lewej strony ciała, podobnie jak nie wykryto różnic w sposobie utrzymywania równowagi podczas stania na prawej i lewej kończynie, u kobiet i mężczyzn. Potwierdzono bezsporny fakt mówiący o tym, że mężczyźni, w odniesieniu do wartości średnich dysponują większą siłą mięśniową niż kobiety. Nie stwierdzono znamiennych statystycznie różnic w sposobie utrzymywania równowagi pomiędzy młodymi oraz zdrowymi kobietami i mężczyznami. Opracowano, w formie wzorów matematycznych, wartości normatywne do oceny siły mięśniowej w zależności od płci, masy ciała i kąta stawowego oraz wartości normatywne do oceny prób stabilograficznych zależne wyłącznie od wysokości ciała. Na przykładach symulacji komputerowych dynamiki zginania w stawie łokciowym potwierdzono duże znaczenie diagnostyczne charakterystyk momentów sił mięśniowych mierzonych w warunkach statycznych. Wykazano podobieństwo kształtu charakterystyki siłowo-szybkościowej uzyskanej podczas podnoszenia ciężarków o różnej masie z maksymalną prędkością do charakterystyk siłowo-szybkościowych uzyskanych przez Fenna i Marsha w 1935 roku na szkieletowym mięśniu izolowanym żaby (Fenn i Marsh, 1935).

Monografia ma charakter studium właściwości psychicznych istotnych w zawodzie nauczyciela wychowania fizycznego. Za takie uznano kompetencje społeczne, inteligencję emocjonalną oraz kondycję psychiczną. Celem badania było: 1. określenie poziomu kompetencji społecznych i inteligencji emocjonalnej oraz kondycji psychicznej studentów Wydziału Wychowania Fizycznego Akademii Wy-chowania Józefa Piłsudskiego w Warszawie, 2. ustalenie ich zróżnicowania ze względu na płeć oraz kierunek studiów, 3. poznanie osobowościowych uwarunkowań tych właściwości psychicznych i relacji między nimi. Przedmiotem zainteresowania były też zmiany zachodzące w kompetencjach społecznych, inteligencji emocjonalnej oraz zdrowiu psychicznym studentów po roku studiowania, a także zmiany pod wpływem celowych oddziaływań psychologicznych w postaci warsztatów psychologicznych. W pracy podjęto próbę stworzenia modelu zawodowego współczesnego nauczyciela wychowania fizycznego w percepcji studentów. Badaniami objęto trzy grupy studentów. Pierwszą grupę stanowili studenci wychowania fizycznego (wf) badani jednokrotnie w latach 2011-2014. Zostali oni porównani pod względem kompetencji społecznych i inteligencji emocjonalnej ze studentami innych kierunków studiów. Drugą grupę stanowili studenci wf, którzy rozpoczęli studia w roku akademickim 2015/16. W tej grupie badanie kompetencji społecznych, inteligencji emocjonalnej i kondycji psychicznej powtórzono po roku. Trzecią grupę stanowili studenci wf uczestniczący w warsztatach psy-chologicznych badani w 2016-2017 roku. W pierwszej grupie zbadano ogółem 987 osób, studentów pierwszego roku i pierwszego stopnia: wydziału wychowania fizycznego, studentów turystyki i rekreacji, dziennikarstwa i transportu, w tym 537 mężczyzn i 450 kobiet w wieku 18-26 lat. Drugą grupę stanowiła młodzież akademicka studiująca na pierwszym roku studiów licencjackich wychowania fizycznego w czerwcu 2016 roku, a następnie powtórzono badania po roku, czyli w czerwcu 2017. W badaniach w pierwszej turze wzięły udział 184 osoby, w tym 122 mężczyzn i 62 kobiety w wieku 17-25 lat. W powtórzonych po roku badaniach uczestniczyły 132 osoby, w tym 49 stu-dentek i 83 studentów. Grupę uczestników warsztatów tworzyły 33 osoby, w tym 18 kobiet oraz 15 mężczyzn w wieku 19-35 lat. Zajęcia warsztatowe przeprowadzono w dwóch grupach różniących się pod względem wieku i poziomu studiów. Zajęcia warsztatowe przeprowadzono w latach 2016-2017. W badaniach zastosowano następujące standardowe kwestionariusze psychologiczne: Kwestionariusz Kompetencji Społecznych KKS A. Matczak, Kwestionariusz Inteligencji Emocjonalnej INTE N.S. Schutte, J.M. Malouffa, L.E. Hall, D.J. Haggerty`ego, J.T. Cooper, C.J. Goldena, L. Dornheim w polskiej adaptacji A.Ciechanowicz, A. Jaworowskiej, A. Matczak oraz Kwestionariusz Ogólnego Stanu Zdrowia GHQ-28 Goldberga w polskiej adaptacji Z. Makowskiej i D. Merecz, a także Inwentarz osobowości NEO-FFI P.T. Costy, R.R. McCrae polskiej adaptacji B. Zawadzkiego, J. Strelau, P. Szczepaniaka, M. Śliwińskiej, Wielowymiarowy Kwestionariusz Samooceny MSEI E. J. O'Briena i S. Epsteina w adaptacji D. Fecenec. Posłużono się także autorską ankietą zawierającą pytania dotyczące przyszłych planów zawodowych, doświadczenia w pracy z klientem oraz modelu zawodowego nauczyciela wychowania fizycznego. Pierwszy blok analiz empirycznych odsłania profile kompetencji studentów i studentek. Kandydaci na nauczycieli wychowania fizycznego podejmujący studia w Akademii Wychowania Fizycznego w Warszawie są zróżnicowani pod względem badanych właściwości. Jednak w grupie mężczyzn przeważają osoby o wynikach wysokich w za-kresie kompetencji społecznych i inteligencji emocjonalnej. Wśród studentek obserwujemy w przewadze wyniki niskie i przeciętne. Obie płcie odznaczają się dobrą kondycją psychiczną. Wyniki badań potwierdzają, że kompetencje społeczne i inteligencja emocjonalna stanowią czynniki naturalnej selekcji do podejmowanych studiów. Pra-ca nauczyciela wychowania fizycznego i specjalisty w zakresie turystki i rekreacji wymaga rozwiniętych kompetencji społecznych i inteligencji emocjonalnej. Aktywność fizyczna nie różnicowała nasilenia kompetencji społecznych, inteligencji emocjonalnej i kondycji psychicznej przyszłych nauczycieli wychowania fizycznego. Płeć różnicowała kompetencje psychiczne i inteligencję emocjonalną, wyższe wyniki zanotowano u mężczyzn. Studentki znamiennie częściej niż studenci uskarżały się na dolegliwości związane z psychicznym funkcjonowaniem. Młodsi, pierwszoroczni studenci odznaczali się wyższą inteligencją emocjonalną niż młodzież akademicka podejmująca studia na początku XXI wieku (2016 versus 2011; 2013 versus 2011). Ustalono predyktory kompetencji społecznych i inteligencji emocjonalnej. Większych kompetencji społecznych w sytuacji ekspozycji możemy oczekiwać u studentów mniej neurotycznych i bardziej otwartych na nowe doświadczenia. Natomiast dużej inteligencji emocjonalnej możemy oczekiwać u studentów otwartych na nowe doświadczenia, o dużych kompetencjach w sytuacji ekspozycji i o wysokiej samoocenie. Ustalono także związki pomiędzy zdrowiem psychicznym, kompetencjami społecznymi i inteligencją emocjonalną. Dotyczą one jednak tylko niektórych ba-danych wymiarów, a ich siła nie jest duża. Im mniejsze kompetencje społeczne i inteligencja emocjonalna tym większe nasilenie zaburzeń funkcjonowania. Badania longitudinalne (porównanie wyników pomiaru na pierwszym i drugim roku studiów) pozwoliły dostrzec wagę naturalnego treningu społecznego w kształtowaniu kompetencji społecznych, inteligencji emocjonalnej i troski o zdrowie psychiczne młodzieży. Częściowo poprawie uległa kondycja psychiczna badanych osób. Jeśli zaś chodzi o inteligencję emocjonalną to wyniki badań sugerują raczej konieczność celowego oddziaływania w zakresie oczekiwanych zmian. Warsztaty psychologiczne stanowiły narzędzie interwencji w kierunku polepszania zarówno kompetencji społecznych i inteligencji emocjonalnej jak i pod-noszenia kondycji psychicznej. Kompetencje społeczne zmieniły się na korzyść u badanych osób, jednak nie wszystkie ich wymiary. Inteligencja emocjonalna mierzona przy użyciu narzędzia INTE nie uległa zmianie. W wyniku uczestnictwa w warsztatach psychologicznych „Komunikacja w świetle przeżywanych uczuć i emocji, Przebaczenie, O potrzebie miłości” zaobserwowano także pewne korzystne zmiany w zdrowiu psychicznym młodzieży. Doświadczenie pracy z klientem różnicowało niektóre badane zmienne tj. kompetencje społeczne w sytuacji ekspozycji społecznej oraz w wymiarze codziennego funkcjonowania. Korzystniej wypadały osoby posiadające doświadczenie w pracy z klientem. Nie dostrzeżono natomiast różnic w zakresie kompetencji społecznych między tymi studentami, którzy planują pracę w zawodzie nauczyciela lub trenera, a tymi, którzy nie są w tej kwestii zdecydowani lub mają inne plany zawodowe. Studenci deklarujący chęć pracy w zawodzie trenera cechowali się większą inteligencją emocjonalną od swoich rówieśników. Zdrowie psychiczne chętnych do bycia nauczycielami było zdecydowanie lepsze od studentów, którzy nie widzieli swojej przyszłości jako nauczyciele wychowania fizycznego. Ostatni wątek pracy dotyczy modelu nauczyciela wychowania fizycznego. W percepcji badanych studentów nauczyciele wychowania fizycznego powinni ce-chować się takimi właściwościami jak: odpowiedzialność, przyjaźń, pomaganie, cierpliwość, współpraca, pewność siebie, wytrwałość, trzeźwe myślenie, sumienność. Model zawodowy nauczyciela wychowania fizycznego to model społeczny.

Celem niniejszej publikacji jest udzielenie pomocy studentom w przygotowaniu się do egzaminu z prawa sportowego. W podręczniku przedstawiono zagadnienia dotyczące prawnych aspektów zawodu trenera i nauczyciela wychowania fizycznego. Opracowanie stanowi syntetyczne źródło wiedzy naukowej z zakresu odpowiedzialności cywilnoprawnej dla studenta studiów wyższych o profilu sportowym na kierunku wychowanie fizyczne i sport, a także dla wszystkich tych, którzy pracują bądź chcą pracować na rynku sportowym w roli trenera lub zawodnika. W opracowaniu nie skupiono się na przedstawieniu przepisów prawnych wprost, ale oparto się o dogmatyczne podejście do zagadnienia odpowiedzialności cywilnoprawnej, zastosowanie specyficznej wiedzy i znajomości przepisów prawnych z wielu obszarów w prak-tyce. Autorzy postarali się, aby na przykładzie konkretnych przypadków pomóc Czytelnikom interpretować przepisy współczesnego prawa. Podręcznik składa się z trzech rozdziałów. W pierwszej części autorzy scharakteryzowali obecny status prawny zawody trenera. Udzielono odpowiedzi na pytanie – kto może zostać trenerem w myśl przepisów ustawy deregulacyjnej. Dokona-no także charakterystyki statusu prawnego nauczyciela wychowania fizycznego. Na podstawie przepisów prawnych pokazano jakie wymagania musi spełnić przyszły nauczyciel. W drugim rozdziale autorzy skupili się na bardzo istotnym zagadnieniu w pracy trenera i nauczyciela wychowania fizycznego, jakim jest odpowiedzialność cywilnoprawna i jej reżimy. Autorzy wyjaśnili także pojęcie szkody. Z uwagi na specyfikę pracy kadr sportowych wnikliwie przedstawiono podstawy odpowiedzialności cywilnoprawnej szkoły, trenera i nauczyciela wychowania fizycznego wynikające z Kodeksu pracy i Kodeksu cywilnego, a także te przewidziane w regulaminach obiektów sportowych. W ostatniej części scharakteryzowano różne formy zatrudnienia trenerów, nauczycieli wychowania fizycznego i zawodników oraz omówiono wynikającą z nich odpowiedzialność cywilnoprawną. Każdy rozdział wieńczą pytania sprawdzające wiedzę i zrozumienie przedstawionego materiału. Podręcznik może być przeznaczony zarówno do samodzielnej lektury studenta, jak i wykorzystany w trakcie zajęć akademickich. Autorzy mają nadzieję, że treści zawarte w podręczniku będą także punktem wyjścia do dalszych lektur i studiów w tej dziedzinie. Stan prawny treści publikacji na dzień 23 marca 2020 r.

Prezentowana praca jest poświęcona podstawowym problemom zarządzania w kulturze fizycznej i sporcie wraz z analizą przypadku klubów piłkarskiej Ekstraklasy w Polsce. Opracowanie zawiera także elementy ekonomiczno-finansowe funkcjonowania klubów sportowych zarówno w Polsce jak i zagranicą. Aktualnie nie jest dostępnych wiele opracowań na ten temat, a jeśli nawet są, to raczej koncentrują się na problematyce zarządzania, natomiast jednostko-we opracowania dotyczą oceny efektywności funkcjonowania wybranych klubów sportowych. Na tym tle niniejsze opracowanie uzupełnia lukę sprowadzającą się do bardzo ograniczonej wiedzy dotyczącej ekonomiczno-finansowej strony sektora sportu. Przy czym coraz aktualniejsze staje się to, że sport musi być traktowany jak każdy inny sektor gospodarki z uwzględnieniem jego specyfiki polegającej na tym, że trzeba realizować równanie: duże środki finansowe – bardzo dobre wyniki sportowe – jeszcze większe przychody. Zasadniczym celem opracowania jest prezentacja, analiza i ocena problemów zarządzania w kulturze fizycznej i sporcie wraz z analizą przypadków klubów piłki nożnej w Polsce i W. Brytanii. Podstawowa hipoteza badawcza zmierza do tego: 1.Czy wprowadzone zmiany w funkcjonowaniu, zarzadzaniu i finansowaniu klubów sportowych w Polsce mają w pełni charakter rynkowy? 2.Czy zarzadzanie sportem w Polsce jest całkowicie dostosowane do wymagań funkcjonującego rynku sportowego? 3.Jak powinien funkcjonować komercyjny zawodowy klub sportowy? 4.Jakie powinny być zasady i możliwości finansowania takich klubów sportowych w Polsce? W pracy zostały wykorzystane podstawowe metody badawcze takie jak: analiza, dedukcja czy wnioskowanie logiczne. Stały się one niezbędne do oceny ta-kich zjawisk jak: efektywność ekonomiczna klubów sportowych, systemy zarzadzania sektorem sportu, zarządzanie strategiczne klubami sportowymi czy wyniki finansowe największych klubów sportowych. Praca ma charakter przeglądu ułatwiającego studiowanie i szybkie odnajdowanie kluczowych pojęć, formułowanie sytuacji problemowych oraz poszukiwanie odpowiedzi na nurtujące pytania. Jej struktura została ujednolicona w miarę możliwości określonych istotą zagadnień i metodami przyjętych analiz. W rozdziale pierwszym zostały omówione podstawowe pojęcia z zakresu zarzadzania w kulturze fizycznej i sporcie, istota i elementy składowe otoczenia oraz nowe koncepcje zarzadzania w teorii i praktyce działalności sportowej oraz Europejskie systemy zarzadzania w sporcie na tle zarzadzania sportem w Polsce. Rozdział drugi poświęcono analizie porównawczej przedsiębiorstwa sportowego jako podmiotu gospodarczego. Zostały w nim omówione formy prawne pod-miotu sportowego z podziałem na te które nie prowadzą działalności gospodarczej oraz te, które ją prowadzą. W dalszej części porównano działalność profesjonalnego klubu sportowego do przedsiębiorstwa oraz wyniki działalności gospodarczej klubów sportowych. W rozdziale trzecim została scharakteryzowana problematyka efektywnego zarzadzania klubem sportowym. Zostały tam omówione w pierwszej kolejności istota, zakres oraz obszary efektywności przedsiębiorstwa z elementami analizy wskaźnikowej, a w kolejności problem efektywności w klubach sportowych wraz obszarami i miernikami oceny efektywności podmiotu sportowego W rozdziale czwartym została podjęta problematyka analizy i oceny proce-sów zarzadzania zawodowymi klubami sportowymi w Polsce na podstawie klubów piłkarskich. Zostały omówione Ligi piłkarskie w Polsce, pokazana rola i zadania Ekstraklasy SA w zarzadzaniu sportem, podstawowe dane dotyczące budżetów i finansów klubów piłkarskich oraz analiza porównawcza wyników sportowych i finansowych piłkarskiej Ekstraklasy w sezonie 2018/2019. Rozdział piąty obejmuje problematykę i obszary strategii zawodowych klubów sportowych. Zostały w nim wyeksponowane podstawowe elementy zarzadzania strategicznego a następnie najważniejsze rodzaje strategii przedsiębiorstwa sportowego czyli strategie: promocji, finansowa, finansowania działalności, stra-tegie kosztowe klubów piłkarskich, rodzaje strategii inwestycyjnych, strategie zatrudniania kadr i na zakończenie strategie organizacyjno-logistyczne. W rozdziale szóstym został przedstawiony problem efektywności biznesowej klubów piłkarskich angielskiej Premier League. Scharakteryzowano i oceniono funkcjonowanie Premier League, zasady kierowania i zarzadzania wraz z strukturą i systemem rozgrywek. Bardzo dużą część opracowania poświecono w tym rozdziale stronnie ekonomiczno-finansowej funkcjonowania systemu rozgrywek piłkarskich w Anglii. Na zakończenie przedstawiono różnice w sposobach finansowania klubów angielskiej Premier League i polskiej Ekstraklasy. Rozdział siódmy został poświęcony ocenie zarządzania klubem sportowym w zdobywaniu przewagi sportowej i biznesowej. Przedstawiono tutaj funkcjonowanie klubu sportowego jako przedsiębiorstwa oraz zaprezentowano charakterystykę produktu sportowego i korelację wyniku sportowego i ekonomicznego w klubie sportowym. W końcowej części przedstawiono problem komercjalizacji sportu. Wyspecyfikowane problemy nie tworzą kompendium wiedzy podstawowej z zakresu ekonomii sportu czy podstaw zarządzania sportem. Są one tylko wyborem zasadniczych kwestii stanowiącymi istotę omawianych zagadnień i jak każdy wybór wynikający z celów i ograniczeń, mogą tworzyć potrzebę szerszego ich poznawania. Jego adresatami są głównie studenci kierunków wychowanie fizyczne i sport, którzy sygnalizując potrzebę zaistnienia tego rodzaju opracowania spowodowali, że powstało ono dla lepszej współpracy uczących i studiujących. Opracowanie jest efektem pracy pracowników Katedry Nauk Humanistycznych i Społecznych Wydziału Wychowania |Fizycznego AWF w Warszawie, którzy tworząc poszczególne fragmenty książki, wnieśli zarówno własne pomysły i prze-myślenia, jak i ujęcia problemów które można odnaleźć w istniejących nielicznych podręcznikach z tej dziedziny wiedzy. Autorzy opracowania mają nadzieję, że taka prezentacja ułatwi poznawanie i zrozumienie podstawowych kwestii dotyczących ekonomii sportu i zarzadzania sportem oraz stanie się podstawą szerokiej wymiany poglądów na temat komercjalizacji sportu, która w odniesieniu do polskich klubów sportowych przyjmuje szczególne ważny charakter.